(Ἡ Ἑλληνορθόδοξη συνείδηση τοῦ Κράτους τῆς Νικαίας, 1204-1261)
Τό 1204 ἡ Ρωμανία (Βυζαντινή Αὐτοκρατορία) καταλύθηκε και λεηλατήθηκε ἀπό τούς Φράγκους Σταυροφόρους. Στήν πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη ἐγκαταστάθηκε Φράγκος Αὐτοκράτωρ καί Λατῖνος Πατριάρχης. Ὁ Ἑλληνισμός διασώθηκε κυρίως μέ τα τρία κράτη πού σχηματίσθηκαν, τό Βασίλειο τῆς Νικαίας, τήν Αὐτοκρατορία τῆς Τραπεζοῦντος καί τό Δεσποτᾶτο τῆς Ἠπείρου. Ἰδιάζουσα ἦταν ἡ σημασία τῆς Νικαίας τῆς Βιθυνίας, στή Μικρά Ἀσία. Ἑκεῖ μεταφέρθηκε ἀπό τήν Βασιλεύουσα ὁ νόμιμος Αὐτοκράτωρ καί ὁ Ὀρθόδοξος Πατριάρχης. Ἐκεῖ ὀργανώθηκε γιά πρώτη φορά ἕνα ἑλληνικό ἐθνικό κράτος. Ἀπό ἐκεῖ ξεκίνησαν τά στρατεύματα τοῦ Μιχαήλ Παλαιολόγου καί ἀπελευθέρωσαν τήν Κωνσταντινούπολη από τούς Φράγκους τό 1261. Ἡ μικρασιατική αὐτή πόλη ὑπῆρξε τό λίκνο τῆς Μεγάλης Ἰδέας καί ἡ ἕδρα σπουδαίων λογίων καί στρατιωτικῶν, οἰ ὁποῖοι δόξασαν τό γένος τῶν Ἑλλήνων καί καλλιέργησαν τά ἑλληνικά γράμματα.
Στό κράτος τῆς Νικαίας βασίλευσε ἡ δυναστεία τῶν Λασκαριδῶν. Ὁ Θεόδωρος Α’ Λάσκαρις ( 1204-1222), ὁ γαμβρός του Ἰωάννης Γ΄Δούκας Βατάτζης (1222-1254), λαμπρός στρατηγός ἀπό τό Διδυμότειχο, ὁ γιός τοῦ Βατάτζη Θεόδωρος Β΄Λάσκαρις (1254-1258) καί ὁ σφετεριστής τοὺ θρόνου, ἀλλά ἱκανός διπλωμάτης, Μιχαήλ Παλαιολόγος, ὁ ὁποῖος ἐπανέφερε τήν ἕδρα τοῦ κράτους στή Κωνσταντινούπολη τό 1261.
Στή Νίκαια ἡ ἑλληνική παιδεία καί τά κλασσικά γράμματα γνώρισαν μεγάλη ἀκμή. Ἐπιφανεῖς λόγιοι ὅπως ὁ μοναχός Νικηφόρος Βλεμμύδης, ὁ Ἑξαπτέρυγος, ὁ Γεώργιος Παχυμέρης, ὁ Γεώργιος Ἀκροπολίτης καί πολλοί ἄλλοι ἔγραψαν θεολογικά, φιλοσοφικά, ἱστορικά καί ἐπιστημονικά ἔργα. Ὁ Βλεμμύδης μέ ἐντολή τοῦ Ἰωάννου Βατάτζη συνέλεξε ὅλα τά ἀρχαῖα ἑλληνικά κείμενα πού ὑπῆρχαν στίς βιβλιοθῆκες τοῦ βασιλείου, τό ὁποῖο κατελάμβανε τά βορειοδυτικά παράλια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί ἔφθανε μέχρι τήν Ἔφεσο καί τό Νύμφαιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πεπαιδευμένου ἀνδρός μέ θεολογική καί φιλοσοφική κατάρτιση ἦταν ὁ αὐτοκράτωρ Θεόδωρος Β΄Λάσκαρις, ὁ ποιητής τοῦ Μεγάλου Παρακλητικοῦ Κανόνος πρός τήν Θεοτόκον.
Οἱ αὐτοκράτορες τῆς Νικαίας συνέχιζαν νά χρησιμοποιοῦν τόν ἐπίσημο τίτλο τῶν προκατόχων τους τῆς Κωνσταντινουπόλεως, δηλαδή Βασιλεύς καί Αὐτοκράτωρ Ρωμαίων. Ὁ τίτλος ἀναφέρεται στή Νέα Ρώμη –Κωνσταντινούπολη καί ὄχι στήν Παλαιά Ρώμη. Ὅμως σέ κάθε εὐκαιρία τόνιζαν καί τήν ἑλληνική τους καταγωγή καί τόν σεβασμό τους στήν Ἀρχαία Ἑλλάδα, χωρίς αὐτό νά μειώνει τήν Ὀρθόδοξη Χριστιανική πίστη τους. Τό κράτος τῆς Νικαίας ἀποδεικνύει ὅτι οἱ Ἕλληνες δημιουργήσαμε ἐθνικό κράτος πολύ νωρίτερα ἀπό ἄλλους λαούς. Οἱ φανατικοί ὀπαδοί τοῦ Δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ διαδίδουν ὅτι τά ἐθνικά κράτη δημουργήθηκαν μετά τή Γαλλική Ἐπανάσταση τοῦ 1789. Ὁ Ἑλληνισμός, πάντως, μετά τήν πνευματική ἐπικράτησή του στή πολυεθνική αὐτοκρατορία τῆς Ρωμανίας-Βυζαντίου ἱδρύει ἕνα ἀμιγῶς ἑλληνικό κράτος στή Νίκαια. Μέ συνείδηση ὀρθόδοξη καί ἑλληνική τό κράτος αὐτό ἀγωνίζεται ἐπιτυχῶς ἐναντίον διαφόρων ἀντιπάλων στά ἀνατολικά καί στά δυτικά του σύνορα. Τοῦρκοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Φράγκοι κ.ἄ. ἄλλοτε ἀντιμετωπίζονται ὡς ἀντίπαλοι καί ἄλλοτε μέ διπλωματικούς χειρισμούς μετατρέπονται σέ προσωρινούς συμμάχους. Ὁ στρατός τοῦ βασιλείου δέν εἶναι μισθοφορικός οὔτε πολυεθνικός. Εἶναι στό συντριπτικό ποσοστό του ἑλληνικός.
Κορυφαία μορφή τοῦ βασιλείου τῆς Νικαίας ὑπῆρξε ἀναμφισβήτητα ὁ Ἰωάννης Γ΄Δούκας Βατάτζης. Συνδύαζε τή Χριστιανική ἐλεημοσύνη, τήν ἑλληνική αὐτοσυνειδησία, τήν λιτή διαχείριση τῶν οἰκονομικῶν καί τήν στρατιωτική ἱκανότητα. Νίκησε ὅλους τούς γειτονικούς λαούς, στήριξε τά ἑλληνικά γράμματα καί ἔδινε τό παράδειγμα στούς ὑπηκόους του ἀποφεύγοντας τόν πολυτελῆ βίο. Ὁ λαός τόν ὀνόμασε Ἐλεήμονα καί ἡ Ἐκκλησία μας τόν τιμᾶ ὡς Ἅγιο τήν 4η Νοεμβρίου. Ὁ Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης γράφει στόν Συναξαριστή του ὅτι ἑπτά χρόνια μετά τήν ταφή τοῦ Βατάτζη τό λείψανο βρέθηκε ἄφθαρτο καί εὐωδιάζον. Ἐτάφη στή Μονή Σωσάνδρων κοντά στό Νύμφαιο τῆς Μικρᾶς Ἀσίας ὅπου εἶχε μεταφέρει τήν πρωτεύουσα. Οἱ Μικρασιᾶτες τῆς Ἐφέσου καί τῆς Μαγνησίας τόν τιμοῦσαν ὡς Ἅγιο ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῆς Τουρκοκρατίας.
Ὁ Βατάτζης διατρανώνει τήν ἑλληνική του συνείδηση μέ τήν περίφημη ἐπιστολή του πρός τόν Πάπα Γρηγόριο Θ΄ τό 1237. Τοῦ γράφει ὅτι οἱ Βυζαντινοί αὐτοκράτορες εἶναι ἑλληνικῆς καταγωγῆς καί ὅτι ἀπό τό γένος τῶν Ἑλλήνων μετεδόθη ἡ σοφία σ’ ὅλον τόν κόσμο. Προσθέτει ὅτι στούς Ἕλληνες ἔδωσε τήν Κωνσταντινούπολη ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος, γι’ αὐτό καί τό κράτος τῆς Νικαίας θιά ἀγωνισθεῖ μέ κάθε τρόπο νά ἀπελευθερώσει τήν Βασιλεύουσα ἀπό τούς Φράγκους Σταυροφόρους, συμμάχους του Πάπα.
Σπουδαία καί ἄγνωστη στούς περισσοτέρους μορφή εἶναι ὁ γιός του, ὁ Θεόδωρος Β΄Λάσκαρις, ὁ ὁποῖος κυβέρνησε μόνον ἐπί τέσσερα χρόνια, διότι ἀπέθανε ἀπό ἐπιληψία(;). Ὁ Θεόδωρος εἶχε δάσκαλο τόν Νικηφόρο Βλεμμύδη καί τά θεολογικά συγγράμματά του καταδεικνύουν μία σπάνια γνώση τῆς Ὀρθοδόξου Δογματικῆς, τῆς ἀρχιοελληνικῆς γραμματείας καί τῶν ἐπιστημονικῶν δεδομένων τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ὁ Ὁμότιμος καθηγητής τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Α.Π.Θ. κ. Χρίστος Κρικώνης βρῆκε σέ ξένες βιβλιοθῆκες καί ἐξέδωσε μέ ἐπιστημονικό σχολιασμό τά θεολογικά ἔργα τοῦ Θεοδώρου Β΄. Ὁ νέος σέ ἡλικία αὐτοκράτωρ ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ δασκάλου του Νικηφόρου Βλεμμύδη ἐπεδίωξε νά ἐνσαρκώσει τόν ἰδανικό ἡγεμόνα, συνδυάζοντας τήν πρακτική ἐξουσία καί τήν θεολογική- φιλοσοφική παιδεία.
Γιά τά δοκίμια τοῦ Θεοδώρου Β΄ μέ γενικό τίτλο «Χριστιανικῆς Θεολογίας Λόγοι» ὁ κ. Κρικώνης παρατηρεῖ: «Ἡ πνευματική συγκρότησή του καί ἡ ὡριμότητά του τοῦ ἐπέτρεπαν νά γράφει μέ ἄνεση, γιατί ἐγνώριζε ἄριστα τήν ἑλληνική γλῶσσα καί τήν χρησιμοποιοῦσε κατά τρόπο τέλειο στήν ὑψηλή βυζαντινή μορφή της. … Προτιμοῦσε σέ ὅλα του τά δοκίμια τή βραχυλογία, γι’ αὐτό καί καί εἶναι ὅλα τους σύντομα κατά τό πρότυπο τοῦ Ἀριστοτέλη. Συνηθίζει νά χρησιμοποιεῖ πολλές σπάνιες λέξεις, μερικές ἀπό τίς ὁποῖες εἶναι ἀθησάυριστες, ἰδίως ἀπό τόν Δ΄ Λόγον του «Περί Θεωνυμίας», ὅπου δίδει περίπου 800 ὀνόματα περιγράφοντα τή δύναμη, ἀγαθότητα καί ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ». Τά φιλοσοφικά του ἔργα ἐξ ἄλλου ἔχουν τίτλο «Φυσική Δήλωσις» καί «Κοσμική Κοινωνία».
Ἡ Χριστιανική εὐλάβεια τοῦ Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως καταδεικνύεται στό κορυφαῖο ὑμνογραφικό ἔργο του, τόν Μέγαν Παρακλητικόν Κανόνα εἰς τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον» ὅπου τήν παρακαλεῖ νά τόν θεραπεύσει ἀπό τήν ἀσθένεια (πιθανότατα ἐπιληψία), πού τόν ταλαιπωροῦσε. Οἱ στίχοι καί ἡ μελωδία του συγκινοῦν καί σήμερα τίς καρδιές ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ἀνά τήν Οἰκουμένη.
Ὁ Θεόδωρος Β΄ ἀνεδείχθη ἐπίσης σέ ὑπερασπιστή τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐναντίον τῆς προκλητικότητος τῶν Λατίνων (Ρωμαιοκαθολικῶν). Στόν ζ΄ Λόγον τῶν θεολογικῶν δοκιμίων του διαπιστώνει ὅτι : «Ἑλλήνων γάρ Χριστωνυμούμενον κλέος οὐ σβέννυται», ὅτι δηλαδή ἡ δόξα τῶν Ἑλλήνων δέν θά σβήσει ποτέ διότι ὁ Ἑλληνισμός ἀναβαπτίσθηκε στό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ. Ἡ πολιτική του διορατικότητα τόν ὁδήγησε σέ καίριες διαπιστώσεις, οἱ ὁποῖες ἔχουν διαρκῆ ἐπικαιρότητα, ὅπως ἡ ἀκόλουθη: «Οἱ ἐχθροί εἶναι πολυάριθμοι, Βούλγαροι, Ἰταλοί, Σέρβοι, Πέρσαι (=Τοῦρκοι) καί τό Ἑλληνικόν (δηλ. Γένος) εἶναι μόνον του καί πρέπει νά ὑπερασπίσει ἑαυτόν μόνο του»! Στήν XL Ἐπιστολή του ὁμολογεῖ ὅτι σκοπός τῆς βασιλείας του εἶναι ἡ διαφύλαξη τῆς ἑλληνικῆς φυλῆς ἀπό κάθε κίνδυνο.
Τό κράτος τῆς Νικαίας χαλύβδωσε τήν ἐλληνική καί ὀρθόδοξη ταυτότητά μας, ἡ ὁποία ἀπετέλεσε τόν πνευματικό θώρακα τοῦ Γένους κατά τοῦ ἐκτουρκισμοῦ καί τοῦ ἐκλατινισμοῦ. Ὁ Βατάτζης και ὁ Θεόδωρος Β΄Λάσκαρις ἄφησαν σημαντικό ἔργο, ὁ πρῶτος ὡς Ἐλεήμων καί στρατηγός, καί ὁ δεύτερος ὡς ‘Υμνογράφος, θεολόγος καί φιλόσοφος. Ἀξίζει οἱ νέοι μας νά γνωρίσουν καλύτερα τήν προσφορά αὐτῶν τῶν μορφῶν τῆς Ἑλληνορθοδόξου Παραδόσεως πού διαμόρφωσαν καί συγχρόνως διέσωσαν τήν αὐτοσυνειδησία μας σέ πολύ δύσκολες στιγμές. Μέ Ὀρθόδοξη Πίστη καί συνείδηση τῆς συνέχειας τοῦ Ἑλληνισμοῦ θά ξεπεράσουμε καί τήν κρίση τῆς ἐποχῆς μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χρίστου Κρικώνη: Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως, Περί Χριστιανικῆς Θεολογίας Λόγοι, Ἀνάλεκτα Βλατάδων 49, Γ ΄ἔκδοσις, UNIVERSITY STUDIO PRESS, Θεσσαλονίκη 1990.
Ἀποστόλου Βακαλοπούλου: Πηγές τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ, τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη 1965 (γιά τό πρωτότυπο κείμενο τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Βατάτζη πρός τόν Πάπα).
Κ.Χ.