Tuesday 15 August 2023
Αντίβαρο
Ισλάμ Μάριος Νοβακόπουλος Τουρκία

Πως βλέπει τη Δύση και το Χριστιανισμό ένας σύμβουλος του Ερντογάν (Α’ μέρος)

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος*

Η αντιπαράθεση μεταξύ διαφορετικών θρησκειών και κοσμοθεωριών, η διαπάλη των πολιτισμών που προκύπτουν από αυτές και ο τρόπος που εμπλέκονται με την γεωπολιτική και το μεγάλο παιχνίδι της παγκόσμιας εξουσίας είναι θέματα μεγάλα, περίπλοκα και πολυεπίπεδα, όμως η προσέγγιση τους χρειάζεται τόσο για την κατανόηση της ιστορίας όσο και την ερμηνεία της σημερινής πολιτικής.  Από την Ιρανική Επανάσταση του 1979 και ειδικότερα μετά τα τραγικά γεγονότα της Ενδεκάτης Σεπτεμβρίου και του συνακολούθου Πολέμου επί της Τρομοκρατίας, μιλούμε για τον ισλαμικό κόσμο, τον ισλαμικό πολιτισμό, την τρομοκρατία, το πολιτικό Ισλάμ, το μετριοπαθές Ισλάμ και ούτω καθ’ εξής.

Η ρητορική της συγκρούσεως των πολιτισμών, όπως εκφράστηκε μέσα από το κλασσικό πλέον ομώνυμο έργο του Samuel Huntington, έχει γίνει κοινός τόπος.  Η Δύση ανταποκρίνεται με διαφορετικό τρόπο στην πεισματική άρνηση μιας κοινωνικής και πολιτισμικής μάζας-οντότητας να αφομοιωθεί (και να υποταχθεί πολιτικά) από αυτήν, άλλοτε διαλαλώντας την ανωτερότητα της επί των νεοπαγών βαρβάρων, άλλοτε δε με οξείες κρίσης ενοχής για το αποικιοκρατικό της παρελθόν.  Χωρίς όμως το κατάλληλο γνωστικό υλικό και την οπτική της άλλης πλευράς η ανάλυση μένει ρηχή και αποσπασματική.  Ένα από τα βασικά “αντίδοτα” για αυτήν την δυσκολία είναι η καλή επαφή με το πως η ετέρα όχθη προσλαμβάνει την επαφή και τη σύγκρουση.

Πολλοί μουσουλμάνοι διανοητές έχουν προσπαθήσει να προσεγγίσουν την αλληλεπίδραση του πολιτισμού και της πίστεως τους με την Δύση, ιδίως αφ’ ότου η τελευταία ξεκίνησε (18-19ος αι.), με τα υπέρτερα όπλα και οικονομικά της μέσα, να κυριαρχεί επί ενός κόσμου που μέχρι πρότινος της σκορπούσε τρόμο.  Η αντίδραση στην αποικιοποίηση και περιφερειοποίηση του πάλαι ποτέ κοσμοκράτορος Οίκου του Ισλάμ οδήγησε (όπως και σε όλες τις μη δυτικές κουλτούρες) ορισμένους στο μιμητισμό και την απόρριψη της πατρώας παραδόσεως ως οπισθοδρομικής, και άλλους στην ζηλότυπη υπεράσπιση της έναντι των ξένων που απειλούσαν να την βεβηλώσουν.  Όπως και σε οικουμενικό επίπεδο, έτσι και με το Ισλάμ η ορμή του εκσυγχρονισμού, του εκδυτικισμού και της εκκοσμίκευσης είχε υπερεκτιμηθεί.  Μία σειρά διεργασιών και γεγονότων μέχρι τις μέρες μας έχουν κεντήσει έναν χαώδες πλέγμα στον τάπητα των πολιτικών ισορροπιών και της ψυχής των λαών: ο εκφυλισμός του παναραβισμού, η επάνοδος του τουρκικού ισλαμισμού μετά από δεκαετίες ριζοσπαστικού κοσμικού-δυτικίζοντος κεμαλισμού, το “τέλος των ιδεολογιών” της μεταψυχροπολεμικής εποχής, η άνθιση και παγκόσμια εξακτίνωση του ριζοσπαστικού ισλαμισμού και της τρομοκρατίας και η δυτική παρέμβαση που κυριολεκτικώς ξεθεμελίωσε τη Μέση Ανατολή (Ιράκ, Αφγανιστάν, Λιβύη, Συρία) και τέλος μαζική μουσουλμανική μετανάστευση στην Ευρώπη.  Και δεν υπολογίζουμε καν την μακροχρόνια, χαίνουσα πληγή της σφαγής στους Αγίους Τόπους.
Η σταδιακή χειραφέτηση των λαών από την πολιτισμική και ιδεολογική ηγεμονία της Δύσης φαίνεται στην περίπτωση του Ισλάμ με τον πιο εκρηκτικό (κατά τραγικήν κυριολεξία) τρόπο.  Αυτό είναι εν μέρει αναμενόμενο, δεδομένης της μακράς ιστορικής αλληλεπίδρασης της ημισελήνου με τους λαούς του σταυρού (ή τους “ορθού λόγου” βραδύτερα).  Με τα πράσινα του χαλιφάτου κόντρα στους πορφυρούς αετούς της Ρωμανίας και τους κεντημένους σταυρούς των Σταυροφόρων, ή πιο μετά τις τιτανομαχίες των Οθωμανών απέναντι στην Ισπανία, τη Βενετία, την Αυστρία και τη Ρωσία, δεν έχουμε έλλειψη θερμών επαφών.  Αλλά ούτε και πιο ηπίων συνυπάρξεων ή πολιτιστικών και καλλιτεχνικών ανταλλαγών.  Περί τα 1.400 έτη υπάρχει η θρησκεία του προφήτη Μωάμεθ: για χρόνο ισάριθμο εφάπτεται με τη “Δύση” και την “Ευρώπη”.  Άπειρες οι ιστορικές καταγραφές αυτής της σχέσης, όπως και οι ερμηνείες της.
Σε αυτήν την βιβλιογραφία, και δη του σημερινού, ανακάμπτοντος Ισλάμ, εντάσσεται το βιβλίο που εξετάζουμε σήμερα, “Ισλάμ και Δύση” του συμβούλου του Τούρκου προέδρου Ερντογάν και νυν κυβερνητικού εκπροσώπου, Ιμπραχίμ Καλίν.
Βιβλιοκριτική: “Ισλάμ και Δύση” του Ιμπραχίμ Καλίν
«Η σχέση που αναπτύχθηκε μεταξύ του ισλαμικού και του δυτικού πολιτισμού είναι μια σχέση ιδιαίτερη, χωρίς προηγούμενο στην ιστορία των πολιτισμών. Οι διάφορες μορφές -σύγκρουσης, ανταγωνισμού, συνεννόησης και συνύπαρξης- που προσέλαβε η ιστορία της σχέσης τους αποδεικνύουν ότι πρόκειται ταυτόχρονα και για μια ιστορία διαφορετικών αντιλήψεων του «εαυτού» και του «άλλου». Στόχος του βιβλίου που κρατάτε στα χέρια σας είναι να εξετάσει την ιστορική πορεία αυτής της σχέσης και, μέσα από αυτό το ιστορικό παρασκήνιο, να εντοπίσει τα σημερινά προβληματικά σημεία. Με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα, από την εμφάνιση του Ισλάμ τον 7ο αιώνα ως τον Μεσαίωνα, από τις Σταυροφορίες ως την Ανδαλουσία και από τους Ευρωπαίους περιηγητές ως τους οριενταλιστές και τη σύγχρονη λαϊκή κουλτούρα, η παρούσα εργασία περιγράφει πώς σχηματίστηκαν οι διαφορετικές αντιλήψεις για το Ισλάμ και τη Δύση, τον τρόπο με τον οποίο τα διάφορα σχήματα αντίληψης αντικατέστησαν την πραγματικότητα και τις συνέπειες που είχε αυτό».
(από το οπισθόφυλλο)

Όπως ο Αχμέτ Νταβούτογλου στο έργο του “Εναλλακτικές Κοσμοθεωρίες” εξέτασε παραλλήλως την ισλαμική και την δυτική σκέψη σε επίπεδο φιλοσοφίας, θρησκείας και πολιτικής για να προβάλει την πληρότητα και ανεξαρτησία της πρώτης, ο Καλίν μελετά την κοινή ιστορική πορεία Ισλάμ και Εσπερίας για να υπερασπιστεί τον μουσουλμανικό πολιτισμό από ό,τι προσλαμβάνει ως άδικα στερεότυπα και ιδεολογικό ιμπεριαλισμό.  Απομακρυνόμενη η Τουρκία από τον κεμαλικό εκδυτικισμό, ανατρέχει στην ιστορική και θρησκευτική της παράδοση για να διεκδικήσει με αυτοεκτίμηση μία θέση στον ήλιο, “συνδυάζοντας ιδεολογία και realpolitik” (δεν ξεχνάμε πως παρά τις αρχικές εξαγγελίες του Δόγματος Νταβούτογλου περί μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες, η ισλαμική-οθωμανική αναβίωση απλώς μετασχημάτισε τον μεγαλοτουρκικό επεκτατισμό και ηγεμονισμό, δίνοντας του δε πολύ ευρύτερο και βαθύτερο πεδίο δράσης).  Στο βιβλίο του ο Καλίν προσπαθεί να ανατρέψει τον οριενταλισμό (στρεβλές εικόνες-προβολές του εαυτού της που πλάθει η Δύση για την ισλαμική Ανατολή) και τον ευρωκεντρισμό (μια κοσμοθεωρία προσηλωμένη στη δυτική-ευρωπαϊκή ιστορική εμπειρία που διαχωρίζει την ανθρωπότητα στο ιεραρχικό δίπολο “the West and the rest”), ενώ προβάλει την δική του αντίληψη για το Ισλάμ ως πηγή ενός υγιούς κοσμοπολιτισμού, με πρότυπα την αραβική Ισπανία και (βεβαίως) την Οθωμανική αυτοκρατορία.

Ο Καλίν αντιστρατεύεται την ιδέα πως Δύση και Ισλάμ υφίστανται ως δύο κόσμοι διαρκώς σε αντιπαλότητα, χωρίς περιθώρια συνάντησης και συνδιαλλαγής.  Αυτό όμως δεν σημαίνει πως αγνοεί ό,τι η σχέση αυτών των πολιτισμών υπήρξε στενή με την έννοια της αρνητικής τιρβής, και συν τω χρόνω έχουν εξελιχθεί ο ένας ως ο αρχετυπικός “ξένος-εχθρός” του άλλου:

«Η αντίληψη για την Ανατολή και τον ισλαμικό κόσμο ότι είναι ο “Άλλος” της Δύσης ξεκινά τον 7ο αιώνα με την εμφάνιση του Ισλάμ, το οποίο κατά τον Μεσαίωνα γίνεται ο θρησκευτικός “άλλος” του ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενώ στους νεότερους χρόνους παίρνει τη θέση του κοσμικού του “άλλου”. Αυτό όμως λειτούργησε αμφίδρομα, αφού και η Ανατολή αντιλαμβάνεται σήμερα τη Δύση ως τον “άλλο”, έναν άλλο που επενέβη στην ιστορία της, στη γεωγραφία της, στους φυσικούς πόρους της, στην ενδυμασία της και στην πολιτική της».

(σελ. 31)

Ήδη από την πρώτη σελίδα της εισαγωγής παρατηρεί κανείς πως η αναφορά για το Ισλάμ ως “άλλον” της Δύσης γίνεται ουδέτερα, ενώ το αντίστροφο εξελίσσεται σε μία απαρίθμηση των δεινών που υπέστη ο μουσουλμανικός κόσμος, σαν έμμεση καταγγελία.  Δεν θα αρνηθούμε εδώ τις διαδοχικές ταπεινώσεις και καταστροφές που υπέστη ο οίκος του Ισλάμ τον τελευταίο αιώνα, από την αγγλογαλλική αποικιοκρατία μέχρι τις σημερινές “ανθρωπιστικές” επεμβάσεις που αφήνουν πίσω τους διαλυμένα κράτη και κοινωνίες σε εμφύλιο πόλεμο.  Όμως η ωραιοποίηση του Ισλάμ και της εποχής που εκείνο κυριαρχούσε και προέλαυνει αποτελεί, όπως θα φανεί πιο κάτω, κοινό τόπο του βιβλίου.

Ας προχωρήσουμε όμως στα πιο ενδιαφέροντα κομμάτια-τις προκαταλήψεις κάθε πλευράς λίγο έως πολύ τις έχουμε δει, εδώ ψάχνουμε λίγο βαθύτερα.  Ο Καλίν σημειώνει πως οι έννοιες Δύση και Ανατολή δεν είναι χαραγμένες στην πέτρα ούτε γίνονταν πάντοτε αντιληπτές από τα υποκείμενα τους.  Το Ισλάμ λόγιζε εαυτόν ως “ενδιάμεση κοινότητα” στο γεωγραφικό και νοηματικό κέντρο του κόσμου. “Για έναν μουσουλμάνο λόγιο του 1300 που ζούσε στο Ισπαχάν (κεντρική Ασία) ό,τι ήταν η Κίνα ήταν και η Γαλλία”.  Η ιδέα της Δύσης μπήκε στο μουσουλμανικό νου μόλις τους δύο τελευταίους αιώνες, όταν άρχισε να υποχωρεί υπό την δύναμη της.

[Η συγκριτική έκθεση του Ισλάμ προς τη Δύση και η αντίδραση στην ηγεμονία της αναλύονται εκτενώς εδώ, με βάση το έργο του Αχμέτ Νταβούτογλου]

Ο Καλίν προσπαθεί να απομειώσει την ιδέα της δυτικής υπεροχής πηγαίνοντας στις ρίζες της, δηλαδή την αρχαία Ελλάδα.  Το κατά πόσον η Δύση μπορεί να αυτοαποκαλείται συνεχιστής και κληρονόμος της ελληνικής αρχαιότητος ή πρόκειται περισσότερο για οικειοποίηση και μετέπειτα κατασκεύασμα ως δικαιολόγηση της δικής της εικόνος (που στοχευμένα τονίζει ορισμένες πτυχές, π.χ. Αθήνα και Σπάρτη, και αποσιωπεί άλλες, π.χ. Ελληνιστική εποχή), είναι τεράστια συζήτηση.  Όμως εδώ ο Τούρκος συγγραφέας, σχεδόν προβλέψιμα θα έλεγε κάποιος, θέλει να αποδομήσει την μοναδικότητα του ελληνικού πολιτισμού, υιοθετώντας την λογική της “Μαύρης Αθηνάς”, πως δηλαδή οι Έλληνες δεν ήσαν και τόσο ιδιαίτεροι ιστορικά, αλλά συνέλεξαν τα επιτεύγματα και τα πολιτιστικά στοιχεία από τους γύρω λαούς όπως τους Αιγυπτίους.  Το “ελληνικό θαύμα” είναι απλώς μία σύλληψη της νεότερης ευρωπαϊκής ιστοριογραφίας.  Παρ’ ότι δε γίνεται να αρνηθούμε τις ισχυρές επιρροές από την λοιπή λεκάνη της Μεσογείου, καθώς οι αρχαίοι Έλληνες δεν φύτρωσαν μόνοι τους στη γη ούτε υπήρξαν σε κενό, η ερμηνεία της ελληνικής δημιουργίας ως απλή συνέχεια της αφροασιατικής πάσχει, καθώς η έκρηξη σε επίπεδο επιστημών αλλά κυρίως σε επίπεδο σκέψης, φιλοσοφίας και πολιτικής ιδέας και πρακτικής δεν έχουν προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία.  Οι Έλληνες δεν έδωσαν απλώς μία πιο εκλεπτυσμένη και “δουλεμένη” εκδοχή των προηγουμένων και πέριξ των πολιτισμών, αλλά πραγματοποίησαν μια δραματική στροφή στο ανθρώπινο πνεύμα, την οποία καλώς ή κακώς οικειοποιήθηκε η Δύση και αυτό ήταν μεταξύ των παραγόντων που τη βοήθησαν να ανέλθει στα σημερινά της ύψη.
Μετά τον έναν πυλώνα της “δυτικότητος”, την Αθήνα, ο Καλίν στρέφεται στην Ιερουσαλήμ.  Η νομιμοποίηση του χριστιανισμού από τον Μέγα Κωνσταντίνο και η συνακόλουθη καθιέρωση του ως επίσημη, κατεστημένη θρησκεία υπήρξε, υποστηρίζει ο συγγραφέας, αιτία αλλοίωσης του πρωταρχικού πνεύματος της νέας πίστεως.  Η τριαδική φύση της θεότητος δεν ήταν, λέγει, στη διδασκαλία του Χριστού και αποτελεί ύστερη προσθήκη ανάλογη με το παπικό αλάθητο.  Στην προσπάθεια του χριστιανισμού να “παραμείνει μία θρησκεία με εξουσία και δύναμη, πλήρωσε το ανάλογο τίμημα, να επανεφεύρει τη θεολογία του και να απομακρυνθεί από την αληθινή του ταυτότητα”.  Η ιδέα πως ο πρώιμος χριστιανισμός διεφθάρη (είτε από τον Παύλο, είτε από τον Κωνσταντίνο)αποτελεί πάγια θέση των μουσουλμάνων, για τους οποίους ο Ιησούς ήταν ένας απλός προφήτης, δεν παύει όμως να είναι διασκεδαστικό ένας σουνίτης ισλαμιστής να ορίζει ποια είναι η… αληθινή ταυτότητα του χριστιανισμού.  Απλά θα υπενθυμισθεί ότι η ιδέα της τριαδικότητος υφίσταται στην Καινή Διαθήκη και προϋπάρχει σε ορισμένους κλάδους του Ιουδαϊσμού: οι οικουμενικές σύνοδοι τυποποίησαν και οριστικοποίησαν θεολογίες πολύ παλαιότερες και συνυφασμένες με τον Χριστιανισμό από πολύ νωρίς.
Ο Καλίν παρατηρεί την δυτική ιστορία ως διαλεκτική και διαπάλη μεταξύ της Αθήνας (κοσμικό σκέλος, λογική) και της Ιερουσαλήμ (θρησκευτικό σκέλος, θεία αποκάλυψη), αναγνωρίζοντας ως περίοδο οπότε επετεύχθη η πιο ωφέλιμη ισορροπία ήταν ο Μεσαίωνας.  Το Ισλάμ όμως δεν αντιμετώπισε αυτά τα προβλήματα, όχι μόνο λόγω της θεολογικής ενότητος κοσμικού και ιερού-θρησκευτικού, αλλά και επειδή αναπτύχθηκε σε ένα “ουδέτερο, και για την ακρίβεια αδύναμο πολιτισμικό περιβάλλον” όπως η Αραβία, η οποία ως τότε δεν είχε υπάρξει κοιτίδα μεγάλων πολιτισμών.  Και ενώ είναι αλήθεια ότι όπως όλες οι θρησκείες, ο χριστιανισμός επηρεάστηκε από τον υπάρχοντα περίγυρο του (η Ορθοδοξία επαίρεται για το πως οι Πατέρες αξιοποίησαν την ελληνική φιλοσοφία για να στοιχειοθετήσουν τα άρθρα της πίστεως), ο ισχυρισμός ότι το Ισλάμ γεννήθηκε σε χώρο “αγνότερο” άρα δεν “νοθεύτηκε” παραβλέπει την προφανή ιστορική πραγματικότητα.  Όχι μόνο δεν ήταν ουδέτερη πολιτισμικά η Αραβία όταν έδρασε ο προφήτης Μωάμεθ, αντιθέτως αποτελούσε ένα χαώδες χωνευτήρι θρησκευτικών, πολιτικών και πολιτισμικών επιρροών από την Αφρική, την ελληνορωμαϊκή και συροχαλδαϊκή ανατολή, την Περσία κ.α.  Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα πληθώρας θεών ήρθε ο Μωάμεθ να συγκεράσει στοιχεία από τους Εβραίους, τους χριστιανούς (νεστοριανοί), γνωστικές και μανιχαϊκές ομάδες κ.α.
Ο Καλίν συνεχίζει την εξιστόρηση του για τις σχέσεις Χριστιανοσύνης-Δύσεως και Ισλάμ (σε μεγάλο βαθμό μία υπεράσπιση της δημιουργίας του ισλαμικού πολιτισμού της Χρυσής Εποχής), από την οποία θα παραθέσουμε τις πιο αξιοσημείωτες αναφορές:
  • Επαινείται η ισλαμική αντίληψη για αναζήτηση της γνώσης παντού και της προσέγγισης των άλλων θρησκειών με κριτική διάθεση, όχι για να τις ενστερνιστεί ο πιστός ως αληθείς βέβαια αλλά χάριν μαθήσεως και τίμιας έκθεσης ξένων ιδεών.  Άραβες λόγιοι επί παραδείγματι είχαν παρατηρήσει από τον 11ο αιώνα τους ισχυρισμούς ορισμένων Ινδουιστών ότι είναι στην πραγματικότητα μονοθεϊστές, έστω και με τον δικό τους τρόπο.

 

  • Και ένα ωραίο ρήτο: “Η σοφία αποκαλύφθηκε στο πνεύμα των Ελλήνων, την καρδιά των Περσών, τα χέρια των Κινέζων και τη γλώσσα των Αράβων” λέει ο λόγιος Abu Sulayman al-Sijistani το 10ο αιώνα, υποστηρίζοντας ότι οι μεν Έλληνες υπερείχαν στη φιλοσοφία και τη σκέψη, οι Πέρσες στην ποίηση και την τέχνη, οι Κινέζοι στην τεχνουργία και οι Άραβες στη γλώσσα και τη ρητορεία, οικοδομώντας όλοι μαζί τον παγκόσμιο, ανθρώπινο πολιτισμό.

 

  • Και κάτι λιγότερο ωραίο: “ένα από τα πράγματα που μαρτυρά πως οι Βυζαντινοί Έλληνες είναι οι πιο άπληστοι και τσιγκούνηδες από όλους τους λαούς είναι το γεγονός ότι λείπει από τη γλώσσα τους η λέξη γενναιοδωρία“, γράφει ο λογοτέχνης του 9ου αιώνος Τζαχίζ.  Οι δε Πέρσες, συνεχίζει, δεν έχουν λέξη για τη νουθεσία διότι είναι απατεώνες.

Τι μαθαίνει κανείς!

(συνεχίζεται)

 

*φοιτητής διεθνών, Ευρωπαϊκών και περιφερειακών σπουδών (mnovakopoulos.blogspot.com)

Leave a Comment

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.