Οι μεγάλες πολιτικές αλλαγές στην Ελλάδα, κατά κάποιο τρόπο «συμπίπτουν» με μεγάλες διεθνείς πολιτικές ή οικονομικές κρίσεις.
Αυτό, βέβαια, δεν ισχύει μόνο στην Ελλάδα. Συμβαίνει παντού στον κόσμο, ιδιαίτερα σε χώρες «εξωστρεφείς» και με μικρό «βάθος». Όμως η Ελλάδα ανήκει στις χώρες που επηρεάζονται ιδιαίτερα – κι ίσως πιο άμεσα – από διεθνείς κρίσεις (πολιτικές και οικονομικές) διότι είναι χώρα «μεταίχμιου»: βρίσκεται κοντά σε περιοχές μεγάλων ανταγωνισμών, καθώς αποτελεί τη νοτιοανατολική «προεξοχή» της Ευρώπης προς τον πάντα στρατηγικά ευαίσθητο (και εύφλεκτο) χώρο της Μέσης Ανατολής.
Παλαιότερα το «Ανατολικό ζήτημα» (η χρόνια αποσύνθεση της Τουρκίας, και οι ανταγωνισμοί των Μεγάλων για την κάλυψη του κενού που θα προέκυπτε), ύστερα το Μεσανατολικό, ο έλεγχος των θαλασσίων δρόμων από τη Μεσόγειο στον Ινδικό Ωκεανό, ο έλεγχος των Βαλκανίων, αλλά και οι ανταγωνισμοί στην Κεντρική Ευρώπη, που σχεδόν πάντα είχαν «αντανακλαστικές» επιπτώσεις στα Βαλκάνια.
Όλα αυτά δημιουργούσαν πάντα μεγάλους κινδύνους για την Ελλάδα, αλλά και μεγάλες ευκαιρίες για επέκταση της επιρροής της, αλλά και ανταγωνισμούς για έλεγχο του ελληνικού χώρου από ξένες επιρροές.
«Εσωτερικεύονταν» μέσα στην Ελλάδα, προκαλώντας τριγμούς στο πολιτικό της σύστημα και ανατροπές στο πολιτικό της σκηνικό…
Διεθνείς κρίσεις και εσωτερικές αλλαγές στην Ελλάδα
Για παράδειγμα:
* Το 1989 καταρρέουν τα κομμουνιστικά καθεστώτα και λίγο αργότερα (1991) διαλύεται η Σοβιετική Ένωση. Η Ευρώπη προχωρά στην νομισματική και πολιτική της ενοποίηση. Στην Ελλάδα καταρρέει το ΠΑΣΟΚ, αλλά λίγο αργότερα ξεσπά δίπλα η Βαλκανική κρίση που αποσταθεροποιεί και την κυβέρνηση Μητσοτάκη.
* Το 1992 εκλέγεται στις ΗΠΑ ο Μπιλ Κλίντον, για πρώτη φορά Δημοκρατικός Πρόεδρος από το 1980 κι αρχίζει μια κεντροαριστερή στροφή που σύντομα σαρώνει παντού. Το 1993 επανέρχεται το ΠΑΣΟΚ στην εξουσία (αυτή τη φορά πολύ λιγότερο αντιαμερικανικό), το 1996 τον Ανδρέα Παπανδρέου διαδέχεται «απροσδόκητα» ο πολύ πιο «ατλαντιστής» Κώστας Σημίτης, το 1997 εκλέγονται οι Εργατικοί υπό τον Τόνυ Μπλαίρ στη Βρετανία και το 1998 οι Σοσιαλδημοκράτες υπό τον Γκέρχαρτ Σρέντερ στη Γερμανία.
Γενικά στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο οι Κεντροαριστεροί έρχονται στην εξουσία με μεταλλαγμένες «κεντροδεξιές» θέσεις.
* Το 2003 επέρχεται σοβαρό ρήγμα στις ατλαντικές σχέσεις, εξ αιτίας της αμερικανικής επέμβασης στο Ιράκ. Όλες οι κυβερνήσεις που στηρίχθηκαν στην σύγκλιση ΗΠΑ-Ευρώπης αποδυναμώνονται. Το 2004 το Σημιτικό ΠΑΣΟΚ χάνει την εξουσία στην Ελλάδα, το 2005 ο Σρέντερ χάνει τις εκλογές στη Γερμανία, όπου τον διαδέχεται η Χριστιανοδημοκράτισα ?γκελα Μέρκελ, το 2007 εκλέγεται Πρόεδρος στη Γαλλία ο Νικολά Σαρκοζύ, κεντροδεξιός ο ίδιος, αλλά πολύ διαφορετικός από τον προκάτοχό του, Ζάκ Σιράκ. Την ίδια χρονιά στη Βρετανία, ο Εργατικός Τόνυ Μπλαίρ υποχρεώνεται να εγκαταλείψει την πρωθυπουργία, παρά το γεγονός ότι νίκησε στις εκλογές του 2006, ενώ ο διάδοχός του Γκόρντον Μπράουν έχει καταρρεύσει στις δημοσκοπήσεις κι ετοιμάζεται να παραδώσει στο Συντηρητικό Κάμερον.
Στην Ευρώπη αποδυναμώνεται και τα δύο ιδεολογήματα που είχαν επικρατήσει ως τότε:
— Αποδυναμώνεται το ατλαντικό ιδεολόγημα της εποχής Κλίντον, για σύγκλιση Ευρώπης-ΗΠΑ σε μια υπερεθνική δυτική υπερδύναμη που θα κυριαρχούσε στον κόσμο,
— Αλλά αποδυναμώνεται και το Ευρωπαϊκό ιδεολόγημα συγκρότησης μιας υπερεθνικής Ομοσπονδίας στην Ευρώπη, που θα αμφισβητούσε την αμερικανική διεθνή ηγεμονία.
Κυβερνήσεις που ταυτίστηκαν και με την μια εκδοχή και με την άλλη παραμερίστηκαν, λαϊκά δημοψηφίσματα οδήγησαν στην απόρριψη του Ευρωσυντάγματος (σε Γαλλία και Ολλανδία το 2005), αλλά και της πιο περιορισμένη Αναθεωρητικής Συνθήκης (στην Ιρλανδία το 2008), ενώ έρχονται στην εξουσία κυβερνήσεις που δίνουν μεγαλύτερη έμφαση σε εθνικές προτεραιότητες.
Δεν απορρίπτουν την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση ούτε τους ατλαντικούς δεσμούς, αλλά απορρίπτουν την «παγκοσμιοποίηση». Προβάλλουν πλέον τη σύγκλιση των εθνικών συμφερόντων, δεν ευαγγελίζονται την «κατάργηση» των εθνών, των εθνικών κρατών και των εθνικών προτεραιοτήτων.
Γενικά η δεκαετία του 2000 υπήρξε το «αντεστραμμένο είδωλο» της δεκαετίας του Ά90:
— Τότε επικράτησε σε ΗΠΑ και Ευρώπη η Κεντροαριστερά με πρακτικές «παγκοσμιοποίησης» (ο λεγόμενος τότε «τρίτος δρόμος»).
— Σήμερα καταρρέει η παγκοσμιοποίηση, κυριαρχεί η αναδίπλωση των εθνών στον εαυτό τους, αναδύονται σιγά-σιγά πρακτικές προστατευτισμού στις δυτικές χώρες από την εισβολή των sovereign funds (των επενδυτικών κεφαλαίων από τις αναδυόμενες χώρες του πάλαι ποτέ Τρίτου Κόσμου – Κίνα, Ρωσία, Ινδία), ενώ επιστρέφει ξανά ο κρατικός παρεμβατισμός για τη σωτηρία του χρηματοπιστωτικού συστήματος που σαρώνει η διεθνής οικονομική κρίση.
Στη δεκαετία του Ά90 οι δυτικές κοινωνίες «χαλάρωναν» και μετατοπίζονταν προς «τα αριστερά» υπνωτισμένες από το διεθνιστικό όραμα κατάργησης των εθνών και παγκόσμιας διακυβέρνησης. Σήμερα οι δυτικές κοινωνίες δοκιμάζονται από την κρίση, ενεργοποιούν τα εθνικά ανακλαστικά αυτοσυντήρησής τους και κλείνονται στον εαυτό τους.
Όταν συμπίπτουν πολιτικές και οικονομικές κρίσεις διεθνώς…
Στην Ελλάδα έχουμε μεγάλες πολιτικές αλλαγές και ανατροπές σκηνικού, άλλοτε με αφορμή τις οδύνες και τους ανταγωνισμούς του Ψυχρού Πολέμου (δεκαετία του Ά50), άλλοτε με αφορμή τις αντιφάσεις της πολιτικής της Ύφεσης (δεκαετία του Ά60), άλλοτε με αφορμή τις διεθνείς οικονομικές κρίσεις που προκάλεσαν τα πετρελαϊκά σοκ (δεκαετία του Ά70) κι άλλοτε με αφορμή τις αναστατώσεις που προκάλεσε η κατάρρευση του διπολισμού και οι αναταράξεις της μεταψυχροπολεμικής εποχής (δεκαετίες του Ά90 και του 2000).
Σήμερα βλέπουμε να συμπίπτει μια μεγάλη πολιτική κρίση και μια «πρωτοφανής» (για τις δύο τελευταίες γενεές) οικονομική κρίση:
— Στο πολιτικό επίπεδο, η Ρωσία επανέρχεται στο προσκήνιο και αμφισβητεί – προσεκτικά μέχρι στιγμής – την παντοδυναμία της Αμερικής και τη Δυτική ηγεμονία γενικότερα. Το κάνει πλέον έμπρακτα και χρησιμοποιεί δύο στοιχεία: την οικονομική ισχύ που πρόσφατα απέκτησε (κυρίως μέσα από εξαγωγές ενεργειακών πόρων) και τη στρατιωτική ισχύ που ανέκαθεν διέθετε αν και της αποδείχθηκε άχρηστη στο παρελθόν, όταν δεν διέθετε οικονομικό βάθος και κοινωνική συνοχή. Τώρα κατάφερε να βρει το συνδυασμό οικονομικής και στρατιωτικής ισχύος καθώς και κοινωνικής συνοχής, ώστε να μπορεί να μεγαλώσει το ειδικό της βάρος διεθνώς. Κι αυτό μοιάζει να ανατρέπει τους παγκόσμιους γεωπολιτικούς συσχετισμούς. Και να προκαλεί ανακατανομή πολιτικής ισχύος.
— Στο οικονομικό επίπεδο, οι Δυτικές χώρες που στηρίζουν τον πλούτο και την ισχύ τους σε υπηρεσίες, μένουν πίσω, υστερούν αναπτυξιακά, βιώνουν σοβαρές διαρθρωτικές κρίσεις και εξαρτώνται όλο και περισσότερο ενεργειακά και κεφαλαιακά από τους ανερχόμενους γίγαντες του πρώην Τρίτου Κόσμου, οι οποίες στηρίζονται στην παραγωγή αγαθών, την παραγωγικότητά τους και την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους. Συντελείται κι εδώ μια ευρύτατη ανακατανομή ισχύος – οικονομικής αυτή τη φορά – ανάμεσα στη Δύση γενικότερα και την πρώην «περιφέρειά» της.
Δεν πρόκειται ακριβώς για «κρίση του Διεθνούς Καπιταλισμού». Ο Καπιταλισμός μετακόμισε στον Τρίτο Κόσμο κι είναι πολύ καλά, ευχαριστώ. Πρόκειται για κρίση του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε ΗΠΑ και Ευρώπη, καθώς και της ιδιότυπης ολιγοπωλιακής διάρθρωσης των κατακερματισμένων αγορών στην Ευρώπη, όπου κυριαρχεί η δεσπόζουσα θέση των τραπεζών, η γραφειοκρατία, οι συντεχνίες και οι (μονοπωλιακοί) «εθνικοί πρωταθλητές».
Πρόκειται μάλλον για κρίση των στρεβλώσεων του καπιταλισμού στο δυτικό κόσμο…
Αυτές οι δύο μεγάλες ανακατανομές ισχύος που συντελούνται διεθνώς – στο πολιτικό και στο οικονομικό επίπεδο, αντιστοίχως – πυροδοτούν κρίσεις, συχνά άσχετες μεταξύ τους, που «συντονίζονται», όμως, επικίνδυνα και κινδυνεύουν να λειτουργήσουν σαρωτικά, ιδιαίτερα μέσα σε εθνικές κοινωνίες που βρίσκονται στο μεταίχμιο Δύσης-Ανατολής, Βορρά-Νότου, Ευρώπης-Τρίτου Κόσμου.
Η Ελλάδα βρίσκεται ακριβώς σε αυτό το τριπλό μεταίχμιο…
Το καθεστώς της «Μεταπολίτευσης» προς το τέλος του…
Στο πρόσφατο ιστορικό παρελθόν υπήρξαν πολλές φορές που διεθνείς κρίσεις εσωτερικεύθηκαν στην Ελλάδα και προκάλεσαν μεγάλες αναστατώσεις και ανατροπές. Αλλά υπήρξαν μόνο δύο μείζονες περιπτώσεις όπου συνέπεσαν μεγάλες πολιτικές και οικονομικές κρίσεις διεθνώς, όπως μοιάζει να συμβαίνει σήμερα:
* Στα τέλη της δεκαετίες του 1880 και στις αρχές της επόμενης δεκαετίας, όταν η μεγάλη διεθνής ύφεση (στην Ευρώπη κυρίως, όταν προέκυψε και το «σταφιδικό πρόβλημα» στην Ελλάδα), συνέπεσε με την απομάκρυνση του Μπίσμαρκ από το πολιτικό σκηνικό, τη μετατόπιση της Γερμανίας σε πιο επιθετική εξωτερική πολιτική και την αντί-συσπείρωση Γαλλίας-Ρωσίας (στις οποίες προστέθηκε αργότερα η Βρετανία) σε ένα σκηνικό που οδήγησε τελικά στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Την εποχή εκείνη στην Ελλάδα ανατρέπονται τα πάντα, η χώρα κηρύσσει πτώχευση (1893), εμπλέκεται σε ένα καταστροφικό πόλεμο με την Τουρκία (1897) κι ύστερα από μια περίοδο περισυλλογής κι ανασυγκρότησης οδηγείται στο Γουδή (1909, την εποχή Βενιζέλου και την εποποιία των νικηφόρων Βαλκανικών Πολέμων (1912-13).
Στο τέλος της περιόδου εκείνης γίνονται πράγματα που στην αρχή της έμοιαζαν αδιανόητα. Η Ελλάδα είναι πια μια τελείως διαφορετική κοινωνία…
* Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 και στις αρχές της δεκαετίας του Ά30: Τότε επίσης, συμπίπτει μια Μεγάλη Διεθνής Κρίση (του 1929 στις ΗΠΑ) με μια επίσης σεισμική ανατροπή του διεθνούς σκηνικού, λίγα χρόνια αργότερα, που επιφέρει την κατάρρευση «της παγκόσμιας τάξης», όπως είχε θεσπιστεί από την Κοινωνία των Εθνών.
Τότε στην Ελλάδα, αποδυναμώνεται και τελικά παραμερίζεται ο μέχρι πρότινος «θριαμβευτής» Ελευθέριος Βενιζέλος, επιστρέφει «ανέλπιστα» η Βασιλεία, αποδυναμώνεται η Δημοκρατία, επιβάλλεται δικτατορία και η ελληνική κοινωνία μεταμορφώνεται δραματικά, χωρίς, ωστόσο, να χάσει τον αναπτυξιακό της δυναμισμό.
Και στις δύο περιπτώσεις, όταν συνέπεσε μια διεθνής οικονομική κρίση με μια μείζονα διεθνή πολιτική αναστάτωση, η Ελλάδα υπέστη δραματικές αλλαγές, σεισμικές ανατροπές, χωρίς προηγούμενο κοινωνικές μεταλλάξεις.
Τελικώς όλες οι κοινωνίες επηρεάστηκαν μετά από μεγάλες διεθνείς αναστατώσεις. Αλλά η Ελλάδα ως χώρα με τρία χαρακτηριστικά – είναι παραδοσιακά ανοικτή κοινωνία, έχει μικρό «βάθος» και βρίσκεται σε γεωπολιτικό «μεταίχμιο» – δεν αλλάζει απλώς πολιτικά, μετασχηματίζεται κοινωνικά, αναδιαρθρώνεται θεσμικά και ιδεολογικά, αλλάζει προφίλ και συλλογική ψυχοσύνθεση, μεταμορφώνεται κυριολεκτικά.
* Σε μικρότερο βαθμό, ίσως, μια σύμπτωση διεθνούς οικονομικής και πολιτικής κρίσης συνέβη και στα μέσα της δεκαετίας του Ά70: η κατάρρευση της Συμφωνίας του Μπρέττον Γούντς, η πρώτη πετρελαϊκή κρίση, η ήττα των ΗΠΑ στο Βιετνάμ κι η αναδίπλωσή τους διεθνώς επέφεραν στην Ελλάδα όχι απλώς την κατάρρευση της δικτατορίας, αλλά και μια μετατόπιση της κοινωνίας «προς τα αριστερά» και την εμπέδωση του «καθεστώτος της Μεταπολίτευσης:
Μεταλλάχθηκαν τα προτάγματα, αντιστράφηκαν οι προτεραιότητες και μετατοπίστηκε συνολικά το κέντρο βάρους των πολιτικών ισορροπιών της. Η δυναμική της ελληνικής κοινωνίας, οι αναπτυξιακές της προοπτικές, αλλά και οι πολιτικές της συμπεριφορές άλλαξαν δραστικά.
Κι ενώ οι εξωτερικές συνθήκες που προκάλεσαν εκείνη τη μετάλλαξη εξέλειπαν προ πολλού, το «καθεστώς της μεταπολίτευσης» διατηρείται στην Ελλάδα. Περιμένοντας την επόμενη «σύμπτωση» διεθνών κρίσεων που θα το ανατρέψει.
Η «σύμπτωση» αυτή, ίσως, βρίσκεται πια πολύ κοντά…
Του Χρύσανθου Λαζαρίδη, αντιπροέδρου του ΔΣ/Δ21
5η Σεπτεμβριου 2008
http://www.diktyo21.gr/item.asp?ReportID=746
.