Ἐμμανουὴλ Δ. Ροΐδης – Ἅπαντα, τόμος Ε’ σελ. 298-301, Ἑρμῆς 1978
Δὲν δύναμαι νὰ εἴπω ἂν καλῶς ἢ κακῶς πράττουσιν οἱ ἀπὸ τῆς ἰδρύσεως τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου προϊστάμενοι παρ’ ἡμῖν τῆς παιδείας, ἀπέχοντες πρὸς καλλιέργειαν τοῦ πατριωτικοῦ αἰσθήματος τῆς χρήσεως μέσου, τὸ ὁποῖον μεταχειρίζονται κατακόρως ἀπό τινων δεκάδων ἐτῶν πᾶσαι αἱ κυβερνήσεις τῶν λαῶν, ὧν αἱ ἐθνικαὶ ἀξιώσεις ἐκτείνονται πέραν τῶν γεωγραφικῶν αὐτῶν ὁρίων. Πασίγνωστον εἶναι, ὅτι αἱ μεταξὺ τῶν κρατῶν ἔριδες μετέβαλον φύσιν κατὰ τὰς ἡμέρας ἡμῶν, προκαλούμεναι καὶ διεξαγόμεναι οὐχὶ ὡς πρότερον ἐκ τῆς φιλοδοξίας καὶ τῶν ἀντιζηλιῶν τῶν ἡγεμόνων καὶ τῶν ὑπουργῶν, ἀλλ’ ὑπὸ τῆς παροξύνσεως τῶν λαϊκῶν παθῶν, ἡ δὲ διὰ παντὸς μέσου καὶ ἰδίως διὰ τῆς παιδαγωγίας διέγερσις καὶ ἐνίσχυσις τῶν παθῶν τούτων καὶ ἡ χρῆσις αὐτῶν πρὸς ὑπηρεσίαν ὡρισμένου σκοποῦ ἀπέβη ἤδη διηνεκὲς μέλημα τῶν κυβερνώντων καὶ δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς ἰδιαίτερος κλάδος τῆς πολιτικῆς ἐπιστήμης. Τὴν ἐπιστήμην ταύτην ἐκαλλιέργησαν καὶ προήγαγον απὸ ἡμίσεος ἤδη αἰῶνος πὸ πάντων οἱ Γερμανοί, οἱ δυνάμενοι νὰ θεωρηθῶσιν ὡς ἱδρυταὶ αὐτῆς. Ἡ τοιαύτη πατριωτικὴ ἢ μᾶλλον μισόξενος παιδαγωγία συνετέλεσε κατὰ πολύ εἰς τὴν ἔκρηξιν τοῦ γαλλοπρωσσικοῦ πολέμου καὶ πιθανῶς εἰς τὴν ἔκβασιν αὐτοῦ. Τοὺς Γερμανοὺς πολεμιστὰς ἐμόρφωσαν οὐ μόνον οἱ στρατιωτικοὶ ὀργανωταί, ἀλλὰ καὶ οἱ διδάσκαλοι, οἱ ἀπὸ τοῦ δημοτικοῦ σχολείου φροντίσαντες κατ’ ἀνωτέραν διαταγὴν νὰ ἐνσπείρωσι καὶ ν’ ἀναπτύξωσι μέχρι φανατισμοῦ τὸ γερμανικὸν αἴσθημα καὶ τὸ μῖσος κατὰ τῆς φυλῆς, πρὸς ἢν ἡτοιμάζοντο ν’ ἀγωνισθῶσι. Τὰ σχολικὰ προγράμματα καὶ τὰ πρῶτα διδακτικὰ βιβλία, τὰ ἀλφαβητάρια, αἱ στοιχειώδεις ἱστορίαι καὶ γεωγραφίαι καὶ τὰ ἄλλα ἐφαίνοντο ἐπίτηδες συνταχθέντα πρὸς τοιοῦτον σκοπόν. Τοῦτο κατέστησεν ἀναμφισβήτητον διὰ τῆς παραθέσεως πλείστων ἐξ αὐτῶν χωρίων ὁ γενικὸς γραμματεὺς τοῦ ἐν Γαλλίᾳ ὑπουργείου τῆς Παιδείας καὶ γνωστὸς ἡμῖν πρώην διευθυντὴς τῆς ἐν Ἀθήναις Γαλλικῆς Σχολῆς Ἀλβέρτος Δουμόντ. Τὸ παράδειγμα τῶν Γερμανῶν ἠκολούθησαν κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον ἀναλόγως τῶν περιστάσεων καὶ τὰ λοιπὰ κράτη, ἡ Ρωσία, ἡ Ἰταλία, ἡ Ρωμουνία, ἡ Σερβία καί, ὡς πάντες γνωρίζομεν, ἡ Βουλγαρία. Ἡ μέθοδος αὕτη ἐμβολιασμοῦ φυλετικοῦ φανατισμοῦ διὰ τῆς παιδαγωγίας κατήντησε τόσον γενική, ὥστε ἐπιφανὴς διπλωμάτης, ὁ Ἀνδράσσης, ἂν ἐνθυμούμεθα καλῶς, συνήθιζε νὰ λέγῃ, ὅτι ἀσφαλέστερος τρόπος ὅπως μαντεύσῃ τις τὰς τάσεις καὶ τὰς προθέσεις κράτους τινὸς εἶναι νὰ ἐρευνήσῃ τὰ προγράμματα τῶν σχολείων καὶ πρὸ πάντων τίνι τρόπῳ ἐν τοῖς ἐγκεκριμένοις ὑπὸ τῆς κυβερνήσεως βιβλιαρίοις ἡ ἱστορία καὶ ἡ γεωγραφία.
Πρόχειρα πρὸς τοιαύτην ἔρευναν ἔτυχε νὰ ἔχωμεν μόνα τὰ ἰταλικά, τὰ ἀρκοῦντα, ὡς πιστεύομεν, πρὸς ἀπόδειξιν τῆς ἀκριβείας τῶν ἀκριβείας τῶν ἀνωτέρω ἐκτεθέντων. Ταῦτα ἀπὸ τῆς συνομολογήσεως τῆς τριπλῆς συμμαχίας εἰς ἕνα μόνον φαίνονται ἀποβλέποντα σκοπόν, νὰ ἐμφυσήσωσιν εἰς τὰς ψυχὰς τῶν ἰταλοπαίδων ἀντιπάθειαν καὶ περιφρόνησιν πρὸς τὴν Γαλλίαν καὶ ἄσβεστον πόθον ἀνακτήσεως τῶν ὑπ’ αὐτῆς κατεχομένων τμημάτων ἰταλικῆς χώρας, τῆς Κορσικῆς δηλαδή, τῆς Νικαίας καὶ τῆς Σαβοΐας. Πρὸς τοῦτο τὸ συνηθέστατον καὶ ἐγκεκριμένον πρὸς χρῆσιν τῶν σχολείων ἀναγνωσματάριον εἶναι τὸ ἐν ἔτει 1879 ἐκδοθὲν «Ἀπάνθισμα ἐκ τῶν σκέψεων τοῦ Γιοβέρτη». Ὡς ἀπάνθισμα τοῦ πνεύματος τὸ ὁποῖον ἐπεκράτησε περὶ τὴν ἐκλογὴν τῶν «Σκέψεων» τοῦ κλεινοῦ φιλοσόφου ἱκανὰ νομίζομεν τὰ κατωτέρω ἐκ τοῦ «Ἀπανθίσματος» ἀποσπάσματα :
« Περὶ τῆς διανοητικῆς ἀξίας τῶν Γάλλων ἐπεκράτησεν ἀπὸ ἱκανοῦ χρόνου ἐν Εὐρώπῃ καὶ ἰδίως ἐν Ἰταλίᾳ πάντῃ ἀνυπόστατος γνώμη, τοῦτο δὲ ἐκ τῆς ἐπιδεξιότητος δι’ ἧς κατώρθωσαν οὗτοι νὰ οἰκειοποιηθῶσι πᾶσας τῶν ξένων ἐθνῶν τὰς ἰδέας καὶ ἐφευρέσεις, ἐπιθέσαντες ἐπ’ αὐτῶν τὴν σφραγῖδα τῆς γαλλικῆς ἐπιπολαιότητος, ὅπως ὑποτεθῶσι γαλλικαί. Συνετέλεσε δὲ καὶ ἡ διάδοσις τῆς πενεστάτης αὐτῶν γλώσσης τῆς ἐντελῶς στερουμένης δυνάμεως καὶ ἁρμονίας. Πρῶτον καθῆκον παντὸς Ἰταλοῦ εἶναι ν’ ἀπαλλαχθῇ ἀπὸ τῆς τοιαύτης προλήψεως».
«Ὁ Ναπολέων πρέπει νὰ θεωρῆται ὡς Ἰταλός, διότι ἡ Κορσικὴ ἀνήκει πνευματικῶς καὶ γεωγραφικῶς εἰς τὴν Ἰταλίαν, πολιτικῶς δὲ οὐδέποτε ἡνώθη μετὰ τῆς Γαλλίας ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ κατακλυσμοῦ μέχρι τῆς ἡμέρας τῆς γεννήσεως τοῦ Ναπολέοντος. Κορσικανὸς δὲ ἀξιωματικὸς καταγόμενος ἐκ τοσκανικῆς οἰκογενείας εἶναι τόσον μόνον Γάλλος, ὅσον καὶ Ἰνδός, γεννηθεὶς ἐν Περουβίᾳ ἢ ἐν Μεξικῷ κατὰ τὸ ἔτος τῆς κατακτήσεως τῶν χωρῶν τούτων ὑπὸ τοῦ Κορτὲζ καὶ τοῦ Πιζάρου, πρέπει νὰ θεωρηθῇ ὡς Ἱσπανός. Μόνον οἱ Παρισινοὶ δύνανται νὰ πιστεύωσι Γάλλον τὸν Ναπολέοντα ἐκ τῆς οἰήσεως καὶ τῆς κενοδοξίας ἐκείνης, ἥτις αγει αὐτοὺς νὰ ὀνομάζωσι τὴν Μεσόγειον γαλλικὴν λίμνην».
«Πρῶτος ὁ Ἀλφιέρης, ὁ μέγιστος ἂν ὄχι τῶν ποιητῶν, ἀλλὰ βεβαίως τῶν παρτιωτῶν, εἶχε τὸ θάρρος νὰ βροντοφωνήσῃ τὴν μεγάλην ταύτην ἀλήθειαν : Ὅτι οἱ Ἰταλοὶ ἐκ τῆς φύσεως, τοῦ χαρακτῆρος, τοῦ πνεύματος, τῆς ἱστορίας καὶ τῆς ἀναμνήσεως τῆς παρελθούσης δόξης καὶ τῶν ἐθνικῶν δυστυχημάτων πρέπει νὰ ἦναι ἄσπονδοι ἐχθροὶ τῆς Γαλλίας».
«Ἡ ματαιοφροσύνη, θυγάτηρ τῆς ἐπιπολαιότητος, εἶναι τὸ χαρακτηριστικὸν ἐλάττωμα τῶν ἀσθενῶν πλασμάτων, τῶν γυναικῶν, τῶν παιδίων καὶ τῶν Γάλλων».
Οἱ πρόγονοι ἡμῶν Ρωμαῖοι ἠξίωσαν καὶ κατώρθωσαν νὰ γίνωσι κοσμοκράτορες. Ἀλλ’ ὁποία διαφορὰ μεταξὺ αὐτῶν καὶ τῶν Γάλλων περὶ τὴν ἐκλογὴν τῶν πρὸς τοῦτο μέσων και τὴν διάρκειαν τῶν κατακτήσεων ! Οἱ μὲν Ρωμαῖοι συνήθιζον νὰ ἐνεργῶσιν, οἱ δὲ Γάλλοι μόνον νὰ καυχῶνται. Οὗτοι εἶναι οἱ πρῶτοι ψεῦσται τοῦ κόσμου, ἡ δὲ ἀκαταμέτρητος αὐτῶν οἴησις καθιστᾷ αὐτοὺς γελοίους».
Τοιαύτη εἶναι ἡ ἐκ τῶν ἔργων τοῦ Γιοβέρτη συλλογὴ καὶ τὸ αὐτὸ ἐπεκράτησε πνεῦμα κατὰ τὴν σύνταξιν τῶν ἄλλων σχολικῶν Ἀνθολογιῶν (Florilegio). Τοιαῦτα καὶ τὰ ἀλφαβητάρια καὶ ἀναγνωσματάρια τὰ περιέχοντα καὶ πατριωτικὰ ἄσματα ἀποστηθιζόμενα ὐπὸ τῶν μαθητῶν. Ἐν αὐτοῖς διαπρέπεουσι τὰ τοῦ Φιλικάια, τὸ γνωστὸν καὶ παρ’ ἡμῖν ἐξ ἀπομιμήσεως τοῦ Ἀλεξάνδρου Σούτσου ἐν τῷ «Περιπλανωμένῳ» :
Ὢ ἂν ἤσουν Ἰταλία ὀλιγώτερον ὡραία
ἢ πλειότερον ἀνδρεία κτλ.
καὶ τὸ πολύκροτον ἄλλο περὶ τῶν Γαλατικῶν ὁρδῶν, «αἵτινες ἐπότισαν τοὺς ἵππους των εἰς τὸ αἱμοβαφὲς ρεῖθρον τοῦ Πάδου». Ἕκαστον δὲ ἆσμα συνοδεύεται ὑπὸ σημειώσεως καταλλήλου πρὸς κορύφωσιν τοῦ ἀντιγαλλικοῦ φρονήματος τῶν παιδαρίων, οὐδὲ λησμονεῖται βεβαίως ἡ φοβερὰ ἀρὰ τοῦ Λεοπάρδη : «O Francia scelerata e nera – Μαύρη καὶ κακοῦργος Γαλλία ! ». Ἐπειδὴ δὲ πλὴν τῆς ἀναγνώσεως διδάσκονται ἐν τοῖς δημοτικοῖς σχολίοις ἱστορία καὶ γεωγραφία, ἐλήφθη φροντὶς ὅπως τὰ στοιχειώδη ἱστορικὰ καὶ γεωγραφικὰ βιβλιάρια, ὡς καὶ οἱ συνοδεύοντες ταῦτα χάρται, συντελῶσι πρὸς τὸν αὐτὸν σκοπόν. Λεκ τούτων διδάσκονται τὰ παιδία ὅτι «ἡ Σαβοΐα, ἡ κομιτεία τῆς Νικαίας καὶ ἡ Κορσικὴ εἶναι κλάσματα τοῦ Ἰταλικοῦ ἐδάφους, τοῦ γεννήσαντος τοὺς μεγίστους τῆς οἰκουμένης ἄνδρας, τὸν Ἰούλιον Καίσαρα, τὸν Δάντεν, τὸν Γαλιλαῖον, τὸν Κολόμβον, τὸν Βουαναρρότην καὶ … τὸν Βοναπάρτην».
Τοιοῦτος εἶναι ὁ ἐν Ἰταλίᾳ κατὰ τῆς γείτονος αὐτῆς πόλεμος διὰ τοῦ σχολείου καὶ ὅμοιος περίπου ὁ διεξαγόμενος ὑπὸ τῶν ἄλλων κρατῶν κατ’ ἐκείνων πρὸς τοὺς ὁποίους προβλέπουσιν ὅτι πιθανὸν εἶναι ἡμέραν τινὰ νὰ συμπλακῶσι.
Πανταχοῦ ὁ διδάσκαλος παρηγγέλθη νὰ προδιαθέτῃ τοὺς μέλλοντας ἀγωνιστὰς ἐγκεντρίζων αὐτοῖς ἀρκοῦσαν δόσιν μισοξενίας. Τὸ ἔργον αὐτοῦ θεωρεῖται ἀποτελεσματικώτερον τοῦ τῶν δημοσιογράφων, οἵτινες μόνον ἐπιπόλαιον καὶ ἐφήμερον πατριωτικὸν φανατισμὸν δύνανται νὰ ἐμπνεύσωσιν, ἐνῶ πολύ μονιμώτεραι εἶναι καὶ δυσεξάλειπτοι τῆς νεαρᾶς ἡλικίας αἱ ἐντυπώσεις. Ὁ τοιοῦτος ἐνοφθαλμισμὸς μίσους δὲν εἶναι βεβαίως ἔργον φιλάνθρωπον καὶ χριστιανικόν. Οὔτε τὸν ἐπιδοκιμάζομεν, οὔτε τολμῶμεν νὰ τὸν συστήσωμεν, ἀπεναντίας μάλιστα θὰ ἐκλίναμεν μᾶλλον νὰ συγχαρῶμεν τὰς ἑλληνικὰς κυβερνήσεις, ὅτι οὐδέποτε ἐσκέφθησαν νὰ καλλιεργήσωσι τὸ μικρόβιον τοῦ φυλετικοῦ μίσους ἐν τῇ ψυχῇ τῶν ἑλληνοπαίδων. Ἀφ’ ἑτέρου ὅμως ἔχοντες ὑπ’ ὄψιν ὅτι τὰ ἄλλα ἔθνη ἐθεώρησαν τὴν καλλιέργειαν ταύτην ὡς ἀναγκαῖον συμπλήρωμα τῆς γενικῆς στρατολογίας, ὅτι οὐ μόνον πολιτικοὶ ἄνδρες, ἀλλὰ καὶ φιλόσοφοι, οἷοι ὁ Φίχτιος καὶ ὁ Γιοβέρτης, συνιστῶσιν
αὐτὴν ὡς πατριωτικὸν καθῆκον καὶ πρὸ πάντων ὅτι τοιοῦτον ὅπλον μεταχειρίζονται κατακόρως κατὰ τοῦ Ἑλληνισμοῦ τὰ ἀντίζηλα παρὰ τὸν Αἷμον ἔθνη, δὲν τολμῶμεν ν’ ἀποφανθῶμεν ὅτι πάντες οὗτοι ἔχουσιν ἄδικον, καὶ ὅλως περιττὸν θὰ ἦτο ν’ ἀντιτάξωμεν καὶ ἡμεῖς τοιοῦτον εἰς τοὺς ἐπιχειροῦντας νὰ ἐκβουλγαρίσωσι τὸν Μέγαν Ἀλέξανδρον καὶ τὸν Σταγειρίτην.