Δημήτρης Σταθακόπουλος
Ο ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΑΤΡΩΝ ΓΕΡΜΑΝΟΣ
κατά κόσμον Γεώργιος Γκότζιας ή Κοτζιάς ως ερωτευμένος διάκος και στιχουργός σύμφωνα με το μουσικό χ.φ Μελπομένη της ιεράς μονής Βατοπεδίου αγ. Όρους
Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ( 25.03.1771- 30.05.1826), γεννήθηκε από φτωχούς γονείς ( τον Ιωάννη Κόζη και την Κανέλα Κουκουζή ) και το κοσμικό του όνομα ήταν Γεώργιος Γκότζιας . Φοίτησε στη Σχολή Δημητσάνας, στο Άργος και στη Σχολή της Σμύρνης. Ήταν μακρινός συγγενής του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε’. Από μικρός διακρινόταν τόσο πολύ για την επιμέλειά του, τη μελετηρότητα, και την σοβαρότητα που τον αποκαλούσαν “γέροντα“. Τελειώνοντας τη σχολή της Δημητσάνας έφυγε για το Άργος, όπου χειροτονήθηκε διάκος και μετά πήγε στη Σμύρνη, κοντά στον Γρηγόριο, τον οποίο ακολούθησε στην Πόλη.
Εκεί ερωτεύθηκε ( μάλλον το 1803, αλλά σε κάθε περίπτωση πριν την 25η Μαρτίου 1806 που χειροτονήθηκε άγαμος Μητροπολίτης Π.Πατρών ) την φαναριώτισσα Αικατερίνη Γκίκα ( δόμνα Κατήνκω ) για την οποία έγραψε τουλάχιστον 3 μελωδικά ψαλτοποίηματα που σώζονται στην ανθολογία ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ ( μονή Βατοπεδίου αγ. Όρους ) το οποίο θα δούμε επισταμένως στην παρούσα αναφορά μας.
Η δόμνα, Αικατερίνη ( Κατήνκω ) Γκίκα , ήταν γόνος της ομώνυμης φαναριώτικης οικογένειας των Γκίκα , ευγενών με καταγωγή από τη Βόρεια Ήπειρο (Ζερβάτι Αργυροκάστρου) που κατά την διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αρχικά εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και αργότερα στην Κωνσταντινούπολη. Κατά τον 17ο και 19ο αιώνα πολλοί από την οικογένεια διορίστηκαν ηγεμόνες της Βλαχίας και της Μολδαβίας και εγκαταστάθηκαν μόνιμα εκεί. Απόγονοι τους έχουν διατελέσει πρωθυπουργοί της Ρουμανίας και διέπρεψαν σε πολλούς κλάδους
Τον έρωτα του διάκου Γεώργιου Γκότζια για τη δόμνα Κατήνκω, που ενδεχομένως τον οδηγούσε σε γάμο και επομένως έως του αξιώματος του ιερέα ( παπά ) μόνον, απέτρεψε ο Γρηγόριος Ε’, αφού προόριζε τον ερωτευμένο νέο και συγγενή του για Δεσπότη. Έτσι, στις 25 Μαρτίου 1806 , ο Γεώργιος Γκότζιας εκλέχθηκε μητροπολίτης Παλαιών Πατρών με το όνομα ΓΕΡΜΑΝΟΣ , ενώ μεταξύ των ετών 1815–1817 διετέλεσε μέλος της Πατριαρχικής Συνόδου της Κωνσταντινούπολης. Το Νοέμβριο του 1818 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία , προετοιμάζοντας την Επανάσταση στο Μοριά . Με τη συνετή του διοίκηση στην περιοχή της Μητρόπολής του είχε κατορθώσει να αποκτήσει την εμπιστοσύνη του πασά της Πελοποννήσου δικαιολογώντας τις ενέργειες των Φιλικών στα μάτια των Οθωμανών.
Όταν όμως το κίνημα έχει πια γίνει αντιληπτό και ο πασάς του Μοριά κάλεσε στην Τρίπολη τους αρχιερείς και προύχοντες, ο Γερμανός δεν πήγε. Έμεινε για 9 ημέρες στην Αγία Λαύρα και εκεί συνέταξε μαζί με τους προεστούς των Καλαβρύτων τη διακήρυξη της επανάστασης, σηκώνοντας το λάβαρο στις 17 Μαρτίου 1821 ( Αγ. Αλεξίου ). Στη συνέχεια μετέβη στην Πάτρα και σήκωσε κι’ εκεί σημαία επαναστατική, επέδωσε δε στον Πούκεβιλ και τον Γκρήν ( προξένους ξένων δυνάμεων ) τη διακήρυξη που είχε συντάξει στην αγ. Λαύρα, η οποία στη συνέχεια μεταφράστηκε στα γαλλικά και δημοσιεύθηκε στο Παρίσι στην εφημερίδα Le Constitutionnel ( 06.06.1821 ).
Στα χρόνια της Επανάστασης προσπαθούσε να συμφιλιώσει τους στρατιωτικούς με τους πολιτικούς. Όταν η συνέλευση της Επιδαύρου αποφάσισε να στείλει αντιπροσώπους στην Ευρώπη και στον Πάπα, για να ζητήσουν βοήθεια, έστειλε τον Π. Πατρών Γερμανό ( Οκτ. 1822 ) . Δύο χρόνια έμεινε στο εξωτερικό μέσα σε στερήσεις και αγώνες χωρίς όμως να κατορθώσει μεγάλα πράγματα. Ξαναγύρισε στην Ελλάδα με κλονισμένη την υγεία του. Έτσι στα 1826, στο Ναύπλιο, προσβλήθηκε από εξανθηματικό τύφο και απεβίωσε στις 30 Μαΐου 1826, πριν προλάβει να ολοκληρώσει τα απομνημονεύματά του και ενώ ο Ιμπραήμ κατέκαιε τον Μοριά. Τα οστά του μεταφέρθηκαν στην πατρίδα του Δημητσάνα όπου φυλάσσονται. Ανδριάντας του υπάρχει στην Πάτρα και στη Δημητσάνα, καθώς και στον Πειραιά ( Πασαλιμάνι ), που τοποθετήθηκε το 2003 με έξοδα και επιμέλεια των εν Πειραιεί Καλαβρυτινών « η αγ. ΛΑΥΡΑ» υπό την προεδρία του κ. Αθ. Χρονόπουλου, ο οποίος με την αρωγή της ιεράς μονής αγ. Λαύρας , κάθε έτος την 30η Μαΐου τελεί επιμνημόσυνη δέηση στη μνήμη του ιεράρχη, που η μοίρα το έφερε να γεννηθεί 25η Μαρτίου, να χειροτονηθεί δεσπότης Πατρών 25η Μαρτίου και να κάνει την επανάσταση ( 17 – 25 Μαρτίου 1821 στη βόρεια Πελοπόννησο ) που τελικά με το γνωστό δ/γμα: 980 / 15(27)-3-1838 του Οθωνα ορίστηκε ως πανελλήνια ημερομηνία της , η 25η Μαρτίου 1821.
Ας δούμε τώρα το μουσικό χ.φ «Μελπομένη» που μελέτησα και φωτογράφησα στην ιερά μονή Βατοπεδίου αγ. Ορους την 29.08.1997 , το οποίο είναι μία μουσική χειρόγραφη ανθολογία ( μισμαγιά) που περιέχει φαναριώτικα στιχουργήματα τα οποία κυκλοφορούσαν ευρέως την εποχή εκείνη και βρίσκονται σε πολλά χειρόγραφα και έντυπα κείμενα , προεπαναστατικά και μετεπαναστατικά.
Συντάκτης της είναι ο Νικηφόρος Καντουνιάρης ο Χίος, «αρχιδιάκονος του Πατριαρχικού θρόνου της Αντιοχείας» και «διδάσκαλος της κοινής μουσικής σχολής του Ιασίου».
Το χ.φ Μελπομένη. Φωτογραφία Δημ. Σταθακόπουλος 29.08.1997
Το χ.φ Μελπομένη. Φωτογραφίες Δημ. Σταθακόπουλος 29.08.1997
Όπως προανέφερα, η «Μελπομένη» ανήκει στην ιερά μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους με κωδικό 1428. Η ύπαρξή της δηλώνεται στον κατάλογο χειρογράφων της μονής, είναι γραμμένη το 1818 (;) σε χαρτί, με διαστάσεις 22 Χ 16 και εκτείνεται σε 393 σελίδες, ενώ ως συγγραφέας της δηλώνεται ο Νικηφόρος Ναυτουνιάρης ( ή Καντουνιάρης ) .
*Σημ.: Χαρτ. 22 Χ 16 αἰῶν. ιθ΄ (1818) σ. 393.
Μελπομένη βίβλος περιέχουσα σεμαγιά, σαρκία, καὶ πεστέδες, ἅτινα τῇδε
κἀκεῖσε σκορπισμένα ὄντα συνηθροίσθοισαν παρὰ Νικηφόρου Ναυτουνιάρη τοῦ
Χίου ἀρχιδιακόνου Ἀντιοχείας καὶ διδασκάλου τῆς ἐν Ἰασίῳ κοινῆς μουσικῆς
σχολῆς ἐν τῇ ἱερᾷ, σεβασμίᾳκαὶ περιφήμῳ ἕνεκα τῆς ἱερᾶς εἰκόνος τῆς ὑπεραγίας
Θεοτόκου τῆς πάνυ θαυματουργοῦ μονῇ τῆς Γκόλιας ἐπιλεγομένῃ (ἀνηκούσῃ τῇ
μονῇ Βατοπαιδίου) ἐπὶ ἡγουμενείας τοῦ πανιερωτάτου ἁγίου Εἰρηνουπόλεως [καὶ
Βατοπαιδίου] Γρηγορίου τοῦ Ἐφεσίου· 1818 κατὰ μῆνα νοέμβριον.
Ἐν ἀρχῇ «Καὶ τοῦτο κτῆμα Νικηφόρου ὑπάρχει ἀρχιδιακόνου τε Ἀντιοχείας,
οὗτινος πατρὶς ἡ περίφημος χίος».
Η «Μελπομένη» μνημονεύεται και από την καθηγ. Άντεια Φραντζή στην εισαγωγή της έκδοσης της ανθολογίας του Ζήση Δαούτη αλλά και στο επίμετρο της ίδιας έκδοσης από τον Μάρκο Δραγούμη, όπου ο Νικηφόρος αναφέρεται ως Ναυτουνιάρης.
Από τα 3 ψαλτοποίηματα/τραγούδια της ανθολογίας, που ο Νικηφ. Ναυτουνιάρης ( Καντουνιάρης ) αποδίδει στον ερωτευμένο διάκο Γεώργιο Γκότζια ( μετέπειτα Π.Π.Γερμανό ) προς τη δόμνα Κατήνκω ( Αικατερίνη Γκίκα ) , στιχουργημένα περίπου το 1803 ( ασχέτως του εάν η ανθολογία/ μισμαγιά Μελπομένη γράφτηκε το 1818 (;) ) ιδιαίτερη εντύπωση κάνει το παρακάτω ερωτικό στιχούργημα με την μορφή της ακροστιχίδας του ονόματος ΚΑΤΗΝΚΩ , καθώς και τα σχόλια του Νικ. Ναυτουνιάρη για την εν λόγω δόμνα που είχε ξετρελάνει το νεαρό τότε διάκο. Λέει λοιπόν :
στίχοι Γερμανοῦ τοῦ ἤδη Παλαιῶν Πατρῶν
μέλος δὲ Νικηφόρου ἀρχιδιακόνου
μακὰμ σεγγιὰχ (δ΄), μιξολύδιος, (ελαφρό πλάγιος) οὐσοὺλ
Καλλονὴ ὡραιοτήτων καὶ τερπνή μου χελιδών,
ὅλ’ αἱ χάριτες συνῆλθον, εἰς ἐσένα σωρηδόν
Απειρα τὰ κάλλη ἔχεις, κ΄ χωρὶς κουσοῦρι κᾄν,
συμμετρί(αν) τῶν μελῶν σου, κι εὐρυθμίαν φυσικιάν.
Τέρας εἶσαι τῶν ὁρόντων, κ΄ τοῦ κάλλους ἡ πηγή,
σὰν κι ἐσένα ἄλλη φῶς μου δὲν εὑρίσκεται στὴν γῆ.
Ηλιος καθάπερ ἄλλος, πάντας ἀκτικοβολεῖς,
πανταχόθεν ἀπαστράπτει, μετ’ ἐκπλήξεως πολλῆς.
Νέος φάνηκες κομίτης, ἔκαμες νὰ ἀποροῦν,
τῶν ὡραίων τὰ πρωτεῖα ὅλαι σὲ παραχωροῦν.
Καταφλέγεις κ΄ δροσίζεις, τὰς καρδίας θεατῶν,
ὑπεξούσιόν σου ἔχεις κάθε κτίσμα ὁρατόν.
Ω ὡραία χελιδών μου, πάγκαλλος ἀκροστιχίς,
δοῦλον σου ἂν μ’ ἀξιώσῃς, εἶμ’ ὁ πλέον εὐτυχής.
Σημείωση του Ναυτουνιάρη !!!!!!!!!
*δὲν λέγω τί βρωμοῦν οἱ στίχοι. μὰ διὰ τὸ ὑποκείμενον εἰς τὸ ὁποῖον ἀνάγονται, ἀνάγκη νὰ μασσᾷ τινὰς κουκκία, κ΄ νὰ τὸ φτύνῃ.
Γιατί ο αρχιδιάκονος Πατριαρχείου Αντιοχείας, Νικηφ. Ναυτουνιάρης, σχεδόν 15 χρόνια ( 1818 ) μετά τη σύνταξη του στιχουργήματος από τον Π.Π.Γερμανό ( 1803 ;), κρίνει σκόπιμο να δείξει την απέχθειά του προς τη φαναριώτισσα δόμνα Κατήνκω ( Αικ. Γκίκα ) είναι άγνωστο : «ἀνάγκη νὰ μασσᾷ τινὰς κουκκία, κ΄ νὰ τὸ φτύνῃ» !!!!!!
Το «επίμαχο» ερωτικό στιχούργημα/ ακροστιχίδα του Π.Π.Γερμανού προς τη δόμνα Κατήνκω Γκίκα , με το απαξιωτικό σχόλιο του Ναυτουνιάρη. Φωτογραφία Δημ. Σταθακόπουλος 29.08.1997
Βατοπέδι 29.08.1997, μελετώντας το χ.φ Μελπομένη
5 comments
Καλά, πού το βρήκατε αυτό: “τον έρωτα του διάκου Γεώργιου Γκότζια για τη δόμνα Κατήνκω, που ενδεχομένως τον οδηγούσε σε γάμο και επομένως έως του αξιώματος του ιερέα”;
Δηλαδή, ένας άγαμος ιεροδιάκονος μπορεί να παντρευτεί;
Μπορείτε να μας υποδείξετε κανένα σχετικό κανόνα;
Αγαπητέ Theo, δεν είμαι κανονολόγος, ούτε μπορώ να ξέρω τι συνέβαινε πρίν 210 χρόνια. Εκείνο που ξέρω και αποδεικνύεται από το μουσικό χφ ΜΕΛΠΟΜΕΝΗ, είναι πώς την εποχή που ο Γεώργιος ( μετά Π.Π.Γερμανός ) ήταν διάκος ή νέος ιερωμένος στην Πόλη ερωτεύτηκε σφόδρα την “ταυτοποιημένη” από όλους τους ερευνητές ( Αντεια Φραντζή, Γ. Πλεμμένο , εμένα κ.λ.π ) δόμνα ΚΑΤΗΝΚΩ ( Αικ. Γκίκα ), όπως σαφώς γράφει και η ακροστιχίδα του ποιήματος άν το διαβάσεις. Σε κάθε περίπτωση η δημοσίευση δεν αφορά αυτό που επικεντρώθηκες ( δηλ. το κανονολογικό μέρος, χάνοντας ίσως το δάσος ), αλλά τον έρωτα του μετέπειτα Π.Π.Γερμανού ώς νέου ανθρώπου με μία νέα φαναριώτισσα αρχοντοπούλα , κάτι τελείως φυσιολογικό και ρομαντικό , καθώς και κάτι που ιστορικά τον κάνει πολύ ανθρώπινο και κοντινό ( μέσω των στίχων του ) στους σημερινούς ανθρώπους. Επίσης το αποτέλεσμα της ζωής του δείχνει ότι είχε σθένος και παρά τον έρωτα και την ενδεχομένως άνετη οικογενειακή ζωή που θα είχε με την φαναριώτισσα, προτίμησε ( προφανώς και με παραίνεση του Γρηγορίου Ε’ ) την αγαμία και την ιερατική εξέλιξη πρός ιστορικό όφελος δικό του και δικό μας. Οποιοδήποτε άλλο σχόλιο περιττεύει και παρακαλώ ότι ένσταση έχετε επί του χ.φ ποιήματος και μόνον, διότι αυτό αφορά η δημοσίευση. Ευχαριστώ !!
Καλά, αντί να διορθώσετε την εξωφρενική φράση σας, που με τόση προχειρότητα γράψατε (οι ίδιοι ι. Κανόνες ισχύουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία εδώ και πάνω από 1500 χρόνια, οι ίδιοι που ίσχυαν πριν από 210 χρόνια ισχύουν και τώρα), μου απαγορεύετε τον περαιτέρω διάλογο επ’ αυτής. Οποία ευαισθησία και μετριοφροσύνη!
Αν δεν είστε κανονολόγος, ας ρωτούσατε τουλάχιστον κανέναν σπουδαστή ή πτυχιούχο θεολογικής ή εκκλησιαστικής σχολής. Δεν είναι ένα θέμα που το ξέρουν μόνο κανονολόγοι.
Και πάνω στο στιχούργημα:
Το ότι ένας άγαμος κληρικός γράφει κάτι τέτοιο είναι μεν “ρομαντικό” και “ανθρώπινο”, όπως λέτε, αλλά και μια ένδειξη της χαλαρότητας των ηθών κάποιων φιλοδόξων κληρικών της εποχής που έμεναν άγαμοι όχι από αγάπη προς τον Χριστό αλλά από την κενοδοξία να κάνουν καριέρα ως επίσκοποι, κάτι που μάλλον τους εξασφάλιζε μια πιο άνετη ζωή από ένα γάμο με μια φαναριώτισσα κοκόνα (πολύ περισσότερο που αυτός ο γάμος δεν ήταν και δεν είναι δυνατός από τη στιγμή που κάποιος χειροτονείται κληρικός, άρα, μόνο σε μια συμβίωση -και στην αναπόφευκτη κοινωνική περιθωριοποίηση- θα μπορούσε ο Γερμανός να ελπίζει αν αυτοαποσχηματιζόταν, είναι όμως τελείως απίθανο οι δόμνα κατίνκω να συναινούσε με κάτι τέτοιο). Κι ίσως αυτό να ένιωθε ο άλλος ιεροδιάκονος, ο Νικηφόρος Ναυτουνιάρης, γράφοντας το “απαξιωτικό” του σχόλιο.
Λυπάμαι για το σχόλιο που θα σας κάνω, αλλά το άρθρο σας δεν κομίζει γλαύκας εις Αθήνας. Το θέμα έχει δημοσιευθεί για πρώτη φορά από τον Εθνομουσικολόγο και Ερευνητή στην Ακαδημία Αθηνών (Κέντρο Λαογραφίας) κ. Ιω. Πλεμμένο στην εφημερίδα “ΤΟ ΒΗΜΑ”. Ελπίζω να μην το είχατε υπ’ όψιν σας. Καλό θα ήταν βέβαια να γνωρίζετε τη βιβλιογραφία πριν ασχοληθείτε με θέματα επί παντός του επιστητού…
Δρ. Μάριος Αθανασόπουλος