Ποιός θα πειθαρχήσει τις αγορές;

Αυτά που συμβαίνουν τον τελευταίο καιρό, δεν είναι προβλέψιμα και εξελίσσονται με τέτοιους ρυθμούς και σε τέτοια κλίμακα, ώστε δύσκολα μπορούμε να τα παρακολουθήσουμε και πολύ περισσότερο να τα αξιολογήσουμε. Στην αρχή, πριν λίγα μόλις χρόνια, η απελευθέρωση του εμπορίου και η περιβόητη παγκοσμιοποίηση ανέτρεψαν το παγκόσμιο σύστημα, που συντηρούσε τη διαίρεση Ανατολής-Δύσης και τη διαφοροποίηση Βορρά-Νότου. Το αποτέλεσμα είναι η μεταφορά του κέντρου βάρους της μεταποίησης και της παραγωγής πλούτου προς την Ανατολή και η ανάδειξη νέων οικονομικών γιγάντων, όπως η Κίνα, η Ινδία και η Βραζιλία. Συμβαίνει έτσι το αδιανόητο για τις προηγούμενες δεκαετίες γεγονός, ότι δηλαδή οι πολυπληθέστερες και μεγαλύτερες χώρες, που μέχρι σήμερα ανήκουν σε αυτό που συνηθίσαμε να ονομάζουμε, όχι χωρίς κάποια περιφρόνηση, «Τρίτο Κόσμο», καθίστανται ρυθμιστές και πρωτοπόροι του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος.
Αυτά είναι τα αποτελέσματα της διαταραχής της ισορροπίας της εργασίας και της παραγωγής προς το επίπεδο κατανάλωσης στις παλιές βιομηχανικές χώρες, οι οποίες είναι υποχρεωμένες να ανταγωνιστούν τις νέες βιομηχανικές χώρες, αλλιώς κινδυνεύουν να οδηγηθούν σε οικονομική κρίση. Φαίνεται τώρα ειρωνικό το ότι οι πλούσιες χώρες του Βορρά και της Δύσης είναι αναγκασμένες να προσαρμοστούν σε ένα ανταγωνιστικό κόσμο τον οποίο οι ίδιες δημιούργησαν. Αλλά βέβαια υπάρχει και ένας ακόμη συντελεστής του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, που είναι οι απρόσωπες και άτεγκτες «αγορές», δηλαδή η σύγχρονη μορφή αυτού που ονομάζουμε «κεφάλαιο». Οι αγορές είναι αυτές που απαιτούν ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα και επιβάλλουν σκληρά περιοριστικά μέτρα. Οι αγορές στηρίζουν και τροφοδοτούν μία κερδοσκοπική πιστωτική πρακτική, που είναι δυνατόν να οδηγήσει στην ανατροπή της κοινωνικής πραγματικότητας στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες. Γιατί, οι αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες στηρίζουν το ζηλευτό οικονομικό επίπεδο που τις διακρίνει, όχι μόνο στην υψηλή παραγωγικότητα, αλλά και στην πιστωτική ευχέρεια που εξασφαλίζουν οι αγορές και η πιστωτική στήριξή τους. Η αναταραχή της ισορροπίας στην πιστωτική διαδικασία σημαίνει οικονομική κρίση, κατάσταση κατά την οποία οι αγορές έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν περιοριστικά μέτρα. Σύμφωνα με την μέχρι σήμερα εμπειρία τα μέτρα, που οι αγορές επιβάλλουν, δεν είναι πάντα η καλύτερη λύση για τη διέξοδο από την οικονομική κρίση.
Ένα ακόμη ενδιαφέρον φαινόμενο είναι ότι οι οικονομικές επιδόσεις των χωρών που εφαρμόζουν το δυτικό πολιτικό σύστημα της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας είναι πολύ κατώτερες από τις οικονομικές επιδόσεις των νέων πλούσιων χωρών, των οποίων τα πολιτικά συστήματα είναι αυταρχικά και μη δημοκρατικά. Πολύ τελευταία μάλιστα, μέσα στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση, το κατ’ εξοχήν προπύργιο της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, εμφανίζεται το φαινόμενο να παραμερίζονται οι εκλεγμένοι δημοκρατικοί ηγέτες προς χάρη τεχνοκρατών. Οι τεχνοκράτες είναι κατάλληλοι για να χειριστούν τα έκτακτα περιοριστικά μέτρα που απαιτούν οι αγορές. Μέτρα που είναι αντιλαϊκά και διόλου δημοφιλή, αλλά και που η εμπειρία αποδεικνύει ότι είναι και ελάχιστα αποδοτικά. Οι πολιτικοί, που έχουν να αντιμετωπίσουν τους ψηφοφόρους, δεν μπορούν να αγνοήσουν αυτούς στους οποίους θα επιβάλουν τις απαιτήσεις των αγορών για λιτότητα. Πώς θα πείσουν τον πληθυσμό να αντιμετωπίσει συλλογικά μία κατάσταση ανάγκης, που οδηγεί στην ανέχεια και που μάλιστα επιβάλλεται από αυτούς που έχουν μόνο οικονομικό συμφέρον; Έχουμε λοιπόν μια αντιφατική κατάσταση όπου οι απρόθυμοι πολιτικοί και το απρόθυμο εκλογικό σώμα υποχρεώνονται να εφαρμόσουν και να υποστούν σκληρά μέτρα με αμφίβολη αποτελεσματικότητα. Και, μάλιστα, μέσα σε ένα κόσμο όπου η δημοκρατία είναι γενική απαίτηση, τη στιγμή που η ίδια κινδυνεύει να τεθεί στο περιθώριο μπροστά στην οικονομική κρίση. Τέτοιες αντιφάσεις δεν υπάρχουν στις νέες οικονομικές δυνάμεις της Ανατολής. Οι ηγέτες της Κίνας ή της Ρωσίας μπορούν να επιβάλουν πολιτικές χωρίς συναίνεση και από τη μία μέρα στην άλλη. Στην πραγματικότητα, λοιπόν, είναι η κοινοβουλευτική δημοκρατία αυτή που αντιπαρατάσσεται στις αγορές, αφού είναι το πολιτικό σύστημα μέσα στο οποίο είναι δυνατόν να αποφασίζει ο λαός και όχι οι αγορές.
Η κρίση στην Ευρωζώνη δεν είναι απλώς μία οικονομική κρίση, αλλά είναι και μία κρίση του πολιτικού συστήματος, δηλαδή της αντιπροσωπευτικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ήδη οι λαοί της Ευρώπης έχουν απολέσει τη δυνατότητα να καθορίζουν ένα μέλλον, το οποίο για δεκαετίες υποσχόταν και πραγματοποιούσε όλο και καλύτερες οικονομικές και πολιτικές συνθήκες. Αποδεικνύεται έτσι στην Ευρώπη ότι χωρίς το ιδανικό της πολιτικής ένωσης, οι εμπορικές συμφωνίες και το ελεύθερο εμπόριο καταλήγουν σε απώλεια της εθνικής κυριαρχίας. Αλλά και το ελεύθερο εμπόριο οδηγεί στην ανάπτυξη της ανισότητας μεταξύ των εθνών. Αυτό είναι το αποτέλεσμα της ελεύθερης διακίνησης της οικονομικής δραστηριότητας, της ελεύθερης μεταφοράς χρήματος και της δυνατότητας επιλογής του τόπου παραγωγής, αλλά και απόδειξη του τι μπορεί να συμβεί όταν η μόνη προτεραιότητα είναι η οικονομική μεγέθυνση.
Σε ανάλογη αναταραχή κατά τη μεγάλη οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930, το χάος και η αβεβαιότητα οδήγησαν στον απολυταρχισμό. Αυτό μπορεί να συμβεί και πάλι, αν η κυριαρχία του ελεύθερου εμπορίου συνεχισθεί όπως σήμερα. Εκείνο που φαίνεται βέβαιο είναι ότι μορφές δασμολογικών φραγμάτων και ελέγχου της διακίνησης των κεφαλαίων πρέπει να εφαρμοσθούν. Η παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα πρέπει να ορθολογιστεί και η χρηματοπιστωτική ασυδοσία να τεθεί κάτω από έλεγχο. Ο μόνος φορέας που μπορεί να πραγματοποιήσει ένα τέτοιο έργο παραμένει η αντιπροσωπευτική κοινοβουλευτική δημοκρατία.
Όσο για μας τους Έλληνες, βρισκόμαστε στο μάτι του κυκλώνα, αν και τον δρόμο έχουν προλάβει να μας τον δείξουν άλλοι. Σε άρθρο του, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «New York Times» το περασμένο καλοκαίρι, ο Mark Mazower υποστήριξε με πάθος ότι η Ελλάδα βρίσκεται πάντα στην πρωτοπορία και στην εμπροσθοφυλακή των αγώνων που καθορίζουν την πορεία των ιστορικών εξελίξεων. Σήμερα, πάντα κατά τον Mark Mazower, έχουν τεθεί σε αμφισβήτηση οι δημοκρατικές βάσεις της Ευρωπαϊκής Ηπείρου και η δυνατότητά της να παραμείνει ως ανταγωνιστική δύναμη στην παγκόσμια σκηνή. Ο Mazower αναφέρεται στα τελευταία 200 χρόνια της παγκόσμιας ιστορίας και αναδεικνύει τη Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση, τη Μικρασιατική Καταστροφή, τον Πόλεμο του 1940-1941, την εμφύλια σύγκρουση του 1946-1949 και την πτώση της ελληνικής δικτατορίας το 1974, ως σημεία σταθμούς για το μέλλον της Ευρώπης και του κόσμου. Για τη σημερινή θλιβερή κατάσταση ο Mazower θεωρεί την Ελλάδα ως εμπροσθοφυλακή και πρώτη γραμμή για τη δημοσιονομική εξυγίανση της παγκόσμιας οικονομίας και ως καταλύτη της διεργασίας που θα ελέγξει τις σημερινές ανισορροπίες και θα υποχρεώσει τις κυβερνήσεις να αναλάβουν ρυθμιστικούς ρόλους. Πρόκειται για τα κύρια σημεία που θα καθορίσουν το μέλλον.