Γράφει ο Δημήτρης Παράξενος
Θεωρία διεθνούς πολιτικής
Kenneth Waltz
Εκδ. Ποιότητα, 2011
Τι είναι μια θεωρία διεθνούς πολιτικής; Είναι ένας επιστημονικός τρόπος να εξηγούμε τα αποτελέσματα που έχουν οι συμπεριφορές των κρατών, να προσδιορίζουμε τις επιδράσεις που δέχονται και να κάνουμε κάποιες προβλέψεις. Βέβαια αυτό είναι πολύ πιο δύσκολο από όσο ακούγεται, αφού οι ερευνητές συχνά τείνουν να περιγράφουν παρά να ερμηνεύουν. Έχοντας υπόψη τις προκλήσεις, ο Kenneth Waltz αποφασίζει να τις αντιμετωπίσει.
Το βιβλίο αρχίζει με ένα εξαιρετικό κεφάλαιο φιλοσοφίας της επιστήμης, που παρουσιάζει τι είναι η θεωρία και πώς φτιάχνεται. Για παράδειγμα, γράφει ότι μια θεωρία δεν αποτελείται μόνο από αποδείξιμες προτάσεις και η κατασκευή της χρειάζεται φαντασία εκ μέρους του ερευνητή.
Έπειτα εξηγεί τις αδυναμίες των υπαρχουσών θεωριών διεθνούς πολιτικής. Οι αναγωγικές ξεκινούν από λάθος μεθοδολογική αφετηρία, νομίζοντας ότι η λειτουργία της διεθνούς πολιτικής μπορεί να εξηγηθεί μόνο με αναφορά στις ιδιότητες και αλληλεπιδράσεις των κρατών. Π.χ. ο Λένιν πίστευε ότι οι καπιταλιστικές οικονομίες των κρατών προκαλούν τον ιμπεριαλισμό. Όμως ιμπεριαλισμός υπήρχε και πριν τον καπιταλισμό. Οι συστημικές θεωρίες εκκινούν από λανθασμένη αντίληψη του συστήματος, παραβλέποντας ότι αυτό δεν είναι μόνο το σύνολο των μονάδων, των ενεργειών και των σχέσεών τους αλλά περιλαμβάνει και ένα ανώτερο επίπεδο, τη δομή. Στην οικονομία δομή είναι η αγορά και μονάδες οι επιχειρήσεις.
Ο Waltz χρησιμοποιεί συχνά την οικονομική θεωρία για να αποσαφηνίσει και υποστηρίξει τις ιδέες του. Το διεθνές σύστημα είναι άναρχο αφού δεν υπάρχει κάποια πολιτική οντότητα υπεράνω των κρατών που να τους επιβάλλει κανόνες ενάντια στη θέλησή τους. Έτσι, ισχύει η αρχή της αυτοβοήθειας, δηλαδή κάθε κράτος στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις και προσπαθεί να αποκομίσει κάθε δυνατό πλεονέκτημα που βελτιώνει τη σχετική θέση του στο σύστημα. Αν δεν το κάνει, το πλεονέκτημα που άφησε, π.χ. κατάκτηση αγορών, μπορεί να το αρπάξει κάποιο άλλο κράτος και να το χρησιμοποιήσει εναντίον του. Υπάρχει δηλαδή ανασφάλεια επειδή τα μέσα με τα οποία ένα κράτος προστατεύεται, όπως ο στρατός, είναι επίσης τα μέσα που απειλούν τα υπόλοιπα.
Η ύπαρξη διεθνών οργανισμών και πολυεθνικών επιχειρήσεων δεν αλλάζει το γεγονός ότι οι κύριοι δρώντες του διεθνούς συστήματος είναι τα κράτη. Όταν συμπεριφέρονται ορθολογικά μπορούν να περιμένουν καλύτερα αποτελέσματα, ωστόσο πάντα υπάρχει αβεβαιότητα ως προς τις εξελίξεις. Το σύγχρονο διεθνές σύστημα όταν εκδόθηκε το βιβλίο (1979) ήταν διπολικό, με δυο υπερδυνάμεις, τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση, να έχουν αναδειχθεί από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Αντίθετα, στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο το σύστημα ήταν πολυπολικό γιατί οι μεγάλες δυνάμεις ήταν πολλές.
Μερικοί λένε ότι στη σύγχρονη εποχή έχει αυξηθεί η αλληλεξάρτηση και έχει μειωθεί η χρήση των όπλων άρα περιορίζεται ο ρόλος της υπερδύναμης. Ωστόσο, η υπερδύναμη εξαρτάται από τα άλλα κράτη πολύ λιγότερο από όσο εξαρτώνται αυτά από εκείνη. Επίσης, η στρατιωτική ισχύ της της δίνει δυνατότητες να επηρεάζει σοβαρά τον κόσμο. Για παράδειγμα, η συντριπτική στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ και της ΕΣΣΔ και ο υποβιβασμός των ευρωπαϊκών κρατών σε μεσαίες δυνάμεις μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο κατέστησε τις συγκρούσεις τους ατελέσφορες σε σχέση με το παρελθόν και τις έστρεψε στη συνεργασία εντός της ΕΟΚ.
Η υπερδύναμη δεν έχει το περιθώριο να αγνοεί γεγονότα που συμβαίνουν στην άλλη άκρη του πλανήτη, μπορεί όμως να κάνει λάθος χειρισμούς χωρίς ζωτικό κόστος για την ίδια. Τα μικρά κράτη οφείλουν να είναι πιο προσεκτικά. Ακόμη, όσο αυξάνονται οι μεγάλες δυνάμεις του διεθνούς συστήματος αυτό γίνεται πιο ασταθές γιατί αυξάνονται τα σενάρια που μπορεί να οδηγήσουν σε σύγκρουση και είναι πιο δύσκολο να υπολογιστούν όλες οι παράμετροι.
Το βιβλίο του Waltz είναι αρκετά σύνθετο παρά την απλή γλώσσα του. Απευθύνεται σε όσους θέλουν να εμβαθύνουν σε θέματα διεθνούς πολιτικής. Από άποψη επιχειρημάτων, αξιοποίησης της ιστορικής γνώσης και δημιουργικής φαντασίας είναι μοναδικό. Για αυτό άλλωστε παραμένει άκρως επίκαιρο δεκαετίες μετά τη συγγραφή του.
Δημήτρης Παράξενος