Επιμέλεια: Παλαιομνήμων Πολυχρονίου.
Στις 13 Οκτωβρίου του 1904 ο ήρως τού Μακεδονικού Αγώνος Παύλος Μελάς, ξεψυχούσε τραυματισμένος στο χωριό Στάτιστα, όπου είχε καταλύσει με τους άνδρες του, αφού ο Βούλγαρος αρχικομιτατζής Μήτρος Βλάχος είχε ειδοποίησε τις οθωμανικές αρχές. Επί τόπου κατέφθασε ισχυρό στρατιωτικό απόσπασμα. Στη συμπλοκή που ακολούθησε, ο Παύλος Μελάς τραυματίστηκε σοβαρά και μισή ώρα αργότερα άφησε την τελευταία του πνοή…
Για το παραπάνω γεγονός, ο Κωστής Παλαμάς έγραψε ένα ποίημα/μοιρολόι, που 70 έτη μετά τον θάνατο τού Μελά, το μελοποίησε ο Γιάννης Σπανός, το 1974 για την ταινία “Παύλος Μελάς”.
Ο Παύλος Μελάς είχε γεννηθεί στις 29 Μαρτίου του 1870 στη Μασσαλία, όπου ο πατέρας του Μιχαήλ Μελάς (1833-1897) δραστηριοποιούταν ως έμπορος. Το 1886 εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων και εξήλθε ως ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού στις 8 Αυγούστου του 1891. Τον επόμενο χρόνο νυμφεύτηκε τη Ναταλία Δραγούμη (1872-1973), κόρη του τραπεζίτη και πολιτικού Στέφανου Δραγούμη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά, τον στρατιωτικό Μιχαήλ Μελά (1894-1950) και τη χημικό Ζωή Μελά – Ιωαννίδη (1898-1996).
Πολέμησε στον -δυσμενή για την Ελλάδα- Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897. Με την έκρηξη του πολέμου μάχεται στα μέτωπα της Θεσσαλίας, ως διοικητής ουλαμού της 2ης Πεδινής Πυροβολαρχίας. Γράφει στους γονείς του: «…Αν ο θεός μας βοηθήση ολίγον, σύντομα θα λάβετε γράμμα μου από την Θεσσαλονίκην. Ώστε θάρρος, αγαπητοί μου γονείς, θάρρος και πεποίθησιν· διότι και αν φέρη ο διάβολος, να νικηθώμεν, θα νικηθώμεν παλικαρίσια…».
Στις αρχές του 20ου αιώνα τον απασχολεί έντονα η κατάσταση στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία και τον ανησυχεί η δράση των κομιτατζήδων, που επιδιώκουν την προσάρτηση της Μακεδονίας στη Βουλγαρία. Τον επηρεάζει έντονα ο Μακεδόνας πεθερός του Στέφανος Δραγούμης, ενώ έχει πληροφόρηση από πρώτο χέρι από τον αδελφό της γυναίκας του Ίωνα Δραγούμη, που υπηρετεί ως υποπρόξενος στο Μοναστήρι (σημερινή Μπίτολα).
Τον Φεβρουάριο του 1904, μαζί με άλλους τρεις αξιωματικούς, τους λογαχούς Αλέξανδρο Κοντούλη και Αναστάσιο Παπούλα και τον ανθυπολοχαγό Γεώργιο Κολοκοτρώνη, συμμετέχει σε μυστική αποστολή στη Μακεδονία με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας (Μίκης, από το όνομα του γιου του Μιχαήλ, που τον φωνάζουν χαϊδευτικά Μίκη και Ζέζας, από το όνομα της κόρης του Ζωής, που τη φωνάζουν χαϊδευτικά Ζέζα), κατόπιν εντολής της κυβέρνησης Θεοτόκη. Οι κινήσεις της έγιναν αντιληπτές από τους Τούρκους, οι οποίοι ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση την ανάκλησή τους. Έτσι, ο Μελάς μαζί με τους τρεις άλλους αξιωματικούς επέστρεψαν στην Αθήνα στις 29 Μαρτίου.
Τον Ιούλιο, ενώ υπηρετούσε στη Σχολή Ευελπίδων, ύστερα από κάποιες προπαρασκευαστικές κινήσεις, ζήτησε κι έλαβε τετράμηνη άδεια από το στράτευμα για να αναλάβει επίσημα την αρχηγία του Μακεδονικού Αγώνα στην περιοχή της Καστοριάς και του Μοναστηρίου, κατόπιν υπόδειξης του Μακεδονικού Κομιτάτου. Λίγο πριν από την αναχώρησή του εξομολογείτο στη γυναίκα του: «…Αισθάνομαι πολύ, ο δυστυχής, την ευτυχίαν που αφήνω· αισθάνομαι ότι μ’ όλον τον ανήσυχον και νευρικόν χαρακτήραν μου ο βίος ο οποίος μου αρμόζει περισσότερον είναι ο ήσυχος και ο οικογενειακός. Αλλ’ από τινος δεν ηξεύρω τι έπαθα· έγινα όργανον δυνάμεως πολύ μεγάλης, ως φαίνεται, αφού έχει την ισχύν να κατασιγάση όλα τ’ αλλα αισθήματά μου και να με ωθή διαρκώς προς την Μακεδονίαν». Και από τη Λάρισα συμπλήρωνε με νέο γράμμα προς την σύζυγό του, ωσάν να προαισθανόταν το τέλος του: «…Αναλαμβάνω αυτόν τον αγώνα με όλη μου την ψυχήν και με την ιδέαν, ότι είμαι υποχρεωμένος να τον αναλάβω. Είχα και εγώ την ακράδαντον πεποίθησιν, ότι δυνάμεθα να εργασθώμεν εν Μακεδονία και να σώσωμεν πολλά πράγματα. Έχων δε την πεποίθησιν ταύτην, έχω και υπέρτατον καθήκον να θυσιάσω το παν όπως πείσω την Κυβέρνησιν και την κοινήν γνώμην περί τούτου…».
Στις 28 Αυγούστου διέβη τα σύνορα, συνοδευόμενος από αρκετούς Μακεδόνες, Λάκωνες και Κρήτες, και στα μέσα Σεπτεμβρίου στρατοπέδευσε στην περιοχή της Καστοριάς. Στις 13 Οκτωβρίου του 1904 εισήλθε στο χωριό Στάτιστα για να αναπαυτεί αυτός και οι άνδρες του. Όμως, ο Βούλγαρος αρχικομιτατζής Μήτρος Βλάχος, προκειμένου να τον βγάλει από τη μέση, ειδοποίησε τις οθωμανικές αρχές. Επί τόπου κατέφθασε ισχυρό στρατιωτικό απόσπασμα, αποτελούμενο από 150 άνδρες και στη συμπλοκή που ακολούθησε, ο Παύλος Μελάς τραυματίστηκε σοβαρά στην οσφυϊκή χώρα και μετά από μισή ώρα άφησε την τελευταία του πνοή.
Το κεφάλι του αποκόπηκε από τους συμπολεμιστές του και τάφηκε στο ναό της Αγίας Παρασκευής στο Πισοδέρι. Το σώμα του παραδόθηκε από τις οθωμανικές αρχές στον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό (Καραβαγγέλη) και τάφηκε στον βυζαντινό ναό των Ταξιαρχών στην Καστοριά, όπου αναπαύεται και η κάρα του από το 1950. Στον ίδιο ναό έχει ταφεί και η σύζυγός του Ναταλία, κατ’ επιθυμίαν της.
Ο θάνατος του Παύλου Μελά έγινε γνωστός στην Αθήνα στις 18 Οκτωβρίου και συγκλόνισε την κοινή γνώμη, λόγω του ακέραιου και αγνού χαρακτήρα του ανδρός, αλλά και του γνωστού ονόματος της οικογένειάς του, που είχε μεγάλους δεσμούς με τη Μακεδονία και την κοινωνία των Αθηνών. Η θυσία του σηματοδότησε την ουσιαστική έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα, που κορυφώθηκε με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913.
Πηγές πληροφοριών: https://www.sansimera.gr/biographies/807
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
Στίχουργός: Κωστής Παλαμάς
Συνθέτης: Γιάννης Σπανός
Ερμηνευτής: Δήμητρα Γαλάνη
Πληροφορίες Τραγουδιού: Το μοιρολόϊ που συνέθεσε το 1974 ο Γιάννης Σπανός σε ποίηση Κωστή Παλαμά για την ταινία “Παύλος Μελάς”, με πρωταγωνιστές τον Λάκη Κομνηνό και την Καίτη Παπανίκα, σε σκηνοθεσία Φίλιππα Φυλακτού.
Στίχοι:
ΣΕ ΚΛΑΙΕΙ ΛΑΟΣ.
Σε κλαίει ο λαός…
Πάντα χλωρό να σειέται το χορτάρι,
στον τόπο που σε πλάγιασε
το βόλι, ω παλληκάρι.
Πανάλαφρος ο ύπνος σου,
τού Απρίλη τα πουλιά
σαν τού σπιτιού σου να τ’ ακούς
λογάκια και φιλιά.
Και να σού φτάνουν τού χειμώνα οι καταρράχτες,
σαν τουφεκιού αστραπόβροντα
και σαν πολέμου κράχτες.
Πλατειά τού ονείρου μας η γη και απόμακρη,
και γέρνεις εκεί και σβεις γοργά.
Ιερή στιγμή. Σαν πιο πλατειά τη δείχνεις,
και τη φέρνεις σαν πιο κοντά…
Βίντεο στο Youtube με το τραγούδι:
-https://www.youtube.com/watch?v=oGg2EcHqSTo-
——————————
-https://www.youtube.com/watch?v=RXQjUXa4uQY-
——————————
-https://www.youtube.com/watch?v=cl4iKKKeCHM-
————————–
Ερμηνευμένο από την Κωνσταντία Λάσκου (με μικρή εισαγωγή με τα ιστορικά γεγονότα), σε στιγμιότυπο από το αφιέρωμα στην Μακεδονία του Συλλόγου “Μετεώρων Λιθόπολις” με τίτλο «Οδοιπορικό στην μαρτυρική γη και τους αγώνες της Μακεδονίας μας. Η απάντηση της ιστορίας στις σύγχρονες προκλήσεις», που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 24 Φεβρουαρίου στο αμφιθέατρο του Πολιτιστικού Κέντρου του Δήμου Καλαμπάκας.
Στην αφήγηση ο Δημήτρης Τσιαντούλας
Στην κιθάρα ο Κώστας Δριτσέλης
Στο κλαρίνο, το καβάλ και το τραγούδι ο Νεκτάριος Παπαγεωργίου
Στα κρουστά και το τραγούδι ο Γιώργος Ντίνας
Στο λαούτο και το μπουζούκι ο Αποστόλης Σακκάς
Στο κανονάκι ο Κωνσταντίνος Παπαϊωάννου
Στα κρουστά ο Κωνσταντίνος Παππάς
Στο τραγούδι και την όλη καλλιτεχνική επιμέλεια η Κωνσταντία Λάσκου