Φιλοσοφία και self help: Εκλαΐκευση ή εκχυδαϊσμός;

Γράφει ο Μάριος Νοβακόπουλος, διεθνολόγος

Από τα πρώτα της βήματα, ως εξέλιξη του μύθου και της πρακτικής σοφίας της απώτερης αρχαιότητας, η φιλοσοφία αναπτύχθηκε ως ερμηνεία του κόσμου και εξερεύνηση της ζωής. Ορίστηκε ως μία άσκηση μνήμης θανάτου, αναζήτηση της ευδαιμονίας, εξέταση ερωτημάτων θεμελιωδών για την ύπαρξη και την κοινωνία. Στο υψηλότερο επίπεδο γινόταν εκστατική ενατένιση των «όντων», ένωση με το θείο και το απόλυτο. Εν ολίγοις, γεννήθηκε ως επείγουσα ανάγκη του νου απέναντι σε όλες τις διακυμάνσεις της ζωής, όσο και εάν σήμερα έχει γίνει συνώνυμο μιας ασήμαντης αερολογίας, η οποία αφορά μία ομάδα ιδιορρύθμων λογίων.

Στη σύγχρονη κοινωνία, με τη φιλοσοφία απρόσιτη και τους παραδοσιακούς οδοδείκτες της ζωής (οικογένεια, κοινότητα, Εκκλησία, πείρα των πρεσβυτέρων, μακροχρόνια εργασία στον ίδιο τομέα ή οικογενειακή – τοπική επαγγελματική παράδοση, κόμμα – συνδικάτο) παρηκμασμένους ή σχετικοποιημένους, κάθε άτομο ξεχωριστά ζητά να βρει λύσεις για τη ζωή του. Καθώς αυτή η αναζήτηση γίνεται εκτός μαθησιακού ή κοινωνικού πλαισίου, με όρους αγοράς, επικρατούν όσοι παρουσιάζουν έτοιμες και εύπεπτες συνταγές.

Εδώ και αρκετές δεκαετίες, πρώτα (φυσικά) στις ΗΠΑ και έπειτα σε ολόκληρο τον πλανήτη, έχει αναπτυχθεί μία πολυπλόκαμη και ιλιγγιώδους μεγέθους βιομηχανία βελτίωσης ή αναβάθμισης του ανθρώπινου τρόπου ζωής, υπό το όνομα της αυτοβοήθειας (self help, self development, life coaching κ.λπ.). Η παρουσία της βρίσκεται παντού, από τις πρωινές και μεσημεριανές εκπομπές της τηλεόρασης μέχρι στήλες περιοδικών και απειράριθμα blogs, influencers και κανάλια Youtube.

Με πιθανή εξαίρεση τους κλάδους οι οποίοι ασχολούνται με τα πιο καθαρά τεχνικά θέματα (άθληση και γυμναστική, διατροφή και δίαιτες, ένδυση, κοινωνικοποίηση κ.λπ.), η αυτοβοήθεια προσφέρει τις λύσεις της μέσα από κάποια μορφή πρακτικής ψυχολογίας και φιλοσοφίας, με πολύ χαλαρή εσωτερική δομή, αλλά πάντα με μία εκδοχή του πνεύματος της εποχής, όπως θα φανεί παρακάτω.

Στις πιο επιμελημένες μορφές της, η αυτοβοήθεια επιστρατεύει τη βοήθεια της ιστορίας, για την ανάδειξη σημαντικών προτύπων και την επικαιροποίηση-εκλαΐκευση της σκέψης μεγάλων στοχαστών. Εκεί προβάλλονται κλασικά κείμενα, όπως το Εγχειρίδιο του Επικτήτου, η Τέχνη του Πολέμου του Σουν Τζου και ο Ηγεμών του Μακιαβέλι. Το δίχως άλλο πολλά από αυτά τα κείμενα αποτελούν αριστουργήματα της παγκόσμιας γραμματείας, η χρήση τους δε είναι πρόσφορη για τη διάδοση των ιδεών τους στο ευρύ κοινό – είναι άλλωστε γραμμένα με τη μορφή πρακτικών οδηγών και όχι ενδελεχών, αποδεικτικών πραγματειών.

Από τη σύγχρονη όμως χρήση και διαφήμισή τους προκύπτει μία σειρά από προβλήματα, τα οποία έχουν σχέση με την ίδια τη φύση της βιομηχανίας της αυτοβοήθειας. Σε γενικές γραμμές, η αυτοβοήθεια ευαγγελίζεται την ηδονιστική, χρησιμοθηρική αυτοπραγμάτωση του σύγχρονου ανθρώπου. Υπόσχεται εργασιακή άνοδο (εξουσία, κύρος), οικονομική ευμάρεια (κατανάλωση), δημοφιλία και ομορφιά (σεξ). Εντασσόμενη στο σισύφειο κυνήγι του lifestyle, προσφέρει απατηλές υποσχέσεις και αντιρεαλιστικές προσδοκίες για τον μέσο άνθρωπο. Ακόμη και όταν προσφέρονται πρακτικές λύσεις για απτά, «τεχνικά» όπως προαναφέρθηκε προβλήματα, συνοδεύονται από έμμεσες επικλήσεις στα συναισθήματα και τα ένστικτα του ανθρώπου για ανησυχίες πολύ ευρύτερες.

Χαμένος σε έναν ορυμαγδό πληροφοριών, life hacks και αυτοχρισθέντων ειδικών της ευδαιμονίας, ο μέσος άνθρωπος νιώθει πως ο τέλειος εαυτός του βρίσκεται προ των πυλών και δεν τον απολαμβάνει λόγω της οκνηρίας του και της αδυναμίας του. Με τον τρόπο αυτό οι παθογένειες της αδράνειας και της παραίτησης εμπλέκονται σε αλληλοτροφοδοτούμενους κύκλους με σπασμωδικές και πρόχειρες προσπάθειες «αλλαγής».

Όταν λοιπόν η κλασική (φιλο)σοφία εισάγεται σε αυτό το πλαίσιο, είτε απονευρώνεται είτε αντιφάσκει. Η γνώση του αγαθού, της ολοκληρωμένης ψυχοσωματικής αρετής, δεν συνιστούν άψυχα εργαλεία προς χρήση και κατάχρηση, όχι τουλάχιστον δίχως να χάσουν την ουσία τους – και άρα τη «χρησιμότητά» τους. Η αρετή καλλιεργείτο στα πλαίσια μίας πόλεως, με ισχυρό ιδρυτικό μύθο, ταυτότητα, πολιτική κοινότητα και εφεστίους θεούς. Το κατὰ φύσιν ζῆν των Στωικών συνδέεται με μια συγκεκριμένη κοσμολογία και οικουμενική ηθική, η οποία προϋποθέτει έναν κόσμο με εγγενές νόημα – καμία σχέση δεν έχει με την άψυχη φύση όπως την κατανοούμε σήμερα.

Ακόμη και ο παρεξηγημένος Μακιαβέλι δεν συμβούλευε τον ηγεμόνα να είναι σκληρός προς τους εχθρούς του για τον αυτοσκοπό της εξουσίας. Στόχος ήταν η εξασφάλιση, με κάθε μέσο, της ασφάλειας και της σταθερότητας της πολιτείας, σε μία εποχή ακαταπαύστων εμφυλίων πολέμων και εισβολών. Το έργο του μεγάλου Φλωρεντινού στοχαστή καταλήγει με την ευχή να εμφανιστεί ένας ισχυρός ηγεμόνας που θα ενώσει την Ιταλία και θα την σώσει από το σπαραγμό και την ξένη επιβουλή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εκχυδαϊσμού είναι η οικειοποίηση από τη βιομηχανία του lifestyle του βουδισμού, μίας αρχαίας, σεβάσμιας και αυστηρής θρησκείας. Αντί να φέρνει μεταμόρφωση, η φιλοσοφία, η πνευματικότητα και η θρησκευτικότητα γίνονται υποστηρίγματα του καταναλωτισμού και των ψευδαισθήσεων ενός κακώς νοουμένου καπιταλισμού, ώστε να μην καταρρεύσει εντελώς το μαζοποιημένο και μηδενιστικό πρεκαριάτο.

Η αναζήτηση πρακτικών λύσεων για πρακτικά προβλήματα της ζωής είναι αξιέπαινη και ο καθένας μόνο να κερδίσει έχει από το να μεριμνήσει σοβαρά για την κατάσταση του σώματος και της ψυχής του. Όμως οι εφαρμογές αυτές μπορούν να έχουν μακροπρόθεσμα ευεργετικά αποτελέσματα μόνο εάν αναζητούν το νόημα και την κοινότητα και εντοπίζουν και πολεμούν τις παγίδες της εποχής. Το αέναο κυνήγι της ύλης και της ικανοποίησης, το μάταιο του εγωισμού, την απελπιστική μοναξιά στον κόσμο του χαμένου κέντρου.

Εφημερίδα ΡΗΞΗ, φ. 168, Μάιος 2021