Γράφει ο Σωτήρης Μητραλέξης
Π Ρ Ο Δ Η Μ Ο Σ Ι Ε Υ Σ Η
Αυτή την εβδομάδα κυκλοφορεί ο συλλογικός τόμος των Σωτήρη Μητραλέξη, Paul Tyson & Peter Harrison (επιμέλεια), Πέρα από την Επιστήμη και τη Θρησκεία: νέες φιλοσοφικές και ιστορικές προσεγγίσεις (Θεσσαλονίκη: εκδόσεις Ροπή). Το βιβλίο συγκεντρώνει συνεισφορές από τους ιστορικούς της επιστήμης, φιλοσόφους της θρησκείας και θεολόγους: Peter Harrison, Bernard Lightman, D. C. Schindler, Michael Hanby, Paul Tyson, John Milbank, David Bentley Hart, Σωτήρη Μητραλέξη και Αθανάσιο Σ. Φωκά. Ακολουθεί προδημοσίευση τμήματος του κεφαλαίου του Σωτήρη Μητραλέξη, «Μια μάλλον ατυχής αντίδοση ιδιωμάτων: όταν δύο νεωτερικά εφευρήματα —Επιστήμη και Θρησκεία— ανταλλάσσουν θέσεις στη δημόσια σφαίρα».
Καθόσον ασχολούμαστε εδώ με παρερμηνείες στη δημόσια σφαίρα, θα ήταν ταιριαστό να σχολιάσουμε εν συντομία τον Yuval Noah Harari, καθηγητή ιστορίας στο Ισραήλ, συγγραφέα με εντυπωσιακή επιρροή και δημόσιο διανοούμενο: τα βιβλία του Sapiens,[1] Homo Deus[2] και 21 Lessons for the 21st Century[3] έχουν γίνει παγκόσμια bestsellers και τα έχει υποδεχθεί θερμά μια εντυπωσιακή ποικιλία μέσων ενημέρωσης, συμβάλλοντας έτσι περαιτέρω στην επιρροή της σκέψης του σε εκατομμύρια νόες. Η εντυπωσιακή επιτυχία του Harari πιθανότατα είναι αποτέλεσμα της ευρείας πολυμάθειας του, της τολμηρής και ευφυούς σύνθεσής του και του τρόπου γραφής του. Εντούτοις, όπως συμβαίνει συχνά με εξαιρετικά δημοφιλείς δημόσιους διανοούμενους, η σκέψη του Harari και αντικατοπτρίζει τις προϋπάρχουσες ιδέες και αντιλήψεις (ή τους δίνει σχήμα) στην κοινωνία και τις γεννά: υπάρχει μια αμοιβαία σχέση μεταξύ πρωτοτυπίας και δημιουργικής επανάληψης που συχνά κάνει κάποιες ιδέες να αντηχούν ευρέως. Έτσι, το case study της σκέψης του Harari μας παρέχει επίσης πολύτιμες γνώσεις σχετικά με τις έντονες συζητήσεις στη δημόσια σφαίρα και τις δημοφιλείς (εσφαλμένες) αντιλήψεις, δεδομένης της επιτυχίας του συγγραφέα. Θα επικεντρωθώ εδώ στο βιβλίο Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, όπου ο Harari επιχειρεί ένα σχεδίασμα του μέλλοντος βάσει των σημερινών (κυρίως επιστημονικών και τεχνολογικών) εξελίξεων, με τον συγγραφέα να παίρνει συχνά κριτική στάση στις εξελίξεις που παρουσιάζει ως αυτονόητα δεδομένες. Με τον τρόπο αυτό, ενώ μια ορισμένη αναμενόμενη εξέλιξη μπορεί να μην παρουσιάζεται αναγκαστικά ως θετική, ή οι επιπτώσεις της ενδέχεται να αναλύονται ως δυσοίωνες, η ίδια η αναμενόμενη εξέλιξη δεν τίθεται υπό αμφισβήτηση — δηλαδή επιχειρείται μια «εσωτερική» κριτική η οποία αφήνει το βασικό πλαίσιο της συζήτησης να ακτινοβολεί ως προφανώς αυτονόητο. Εκτός από τις αναμενόμενες εξελίξεις, οι προβληματικές αναλύσεις του παρελθόντος παρουσιάζονται επίσης με μια αίσθηση αυτονόητων δεδομένων — και κατά πάσα πιθανότητα καταναλώνονται ως τέτοιες από την πλειονότητα των αναγνωστών, ιδιαίτερα στο βαθμό που συμβαδίζουν με τις προϋπάρχουσες αντιλήψεις τους. Για παράδειγμα, γράφοντας για τη διαφορά μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, ο Harari σχολιάζει:
«Τα σημαντικότερα τμήματα πολλών θρησκευτικών δογμάτων δεν είναι οι ηθικές αρχές τους, αλλά κυρίως οντολογικές δηλώσεις όπως ‘ο Θεός υπάρχει’, ‘η ψυχή τιμωρείται για τις αμαρτίες της μετά θάνατον’, ‘η Βίβλος γράφτηκε από θεότητα και όχι από ανθρώπους’, ‘ο Πάπας δεν κάνει ποτέ λάθος’. Όλα αυτά είναι πραγματολογικές αξιώσεις. Πολλές από τις πιο θερμές θρησκευτικές αντιπαραθέσεις και πολλές από τις συγκρούσεις μεταξύ επιστήμης και θρησκείας περιλαμβάνουν τέτοιες πραγματολογικές αξιώσεις και όχι ηθικές κρίσεις.»[4]
Διαβάστε ακόμη: Περί επιστήμης ή «κενής απάτης»
Το πρόβλημα με αυτούς τους ισχυρισμούς του Harari είναι ότι κάθε ένας από αυτούς είναι στην καλύτερη περίπτωση αμφισβητήσιμος. Κανένα θρησκευτικό δόγμα δεν ισχυρίζεται ότι «ο Πάπας δεν είναι ποτέ λάθος» (και μάλιστα στην περίπτωση των εκ καθέδρας διατυπώσεων, αυτές έχουν λάβει χώρα στην καλύτερη περίπτωση μια φορά, το 1950, και στη χειρότερη επτά φορές στην ιστορία). Καμμιά αποστολική και μη μεταρρυθμισμένη-προτεσταντική εκκλησία δε διακηρύττει ότι «η Βίβλος γράφτηκε από θεότητα και όχι από ανθρώπους». Μπορεί κανείς να βρει θεολόγους έτοιμους να προσυπογράψουν την απλοϊκή δήλωση ότι «η ψυχή τιμωρείται για τις αμαρτίες της μετά θάνατον», αλλά στην καλύτερη περίπτωση ένας τέτοιος ισχυρισμός είναι εξαιρετικά κακή χριστιανική θεολογία. Ακόμη και ο ισχυρισμός «ο Θεός υπάρχει» (με την ίδια έννοια που «το ποδήλατό μου υπάρχει») θα προκαλούσε τη μήνη οποιουδήποτε μη οντοθεολογικού θεολόγου, καθώς και σημαντικών Πατέρων της Εκκλησίας όπως ο Μάξιμος ο Ομολογητής (ο οποίος, για παράδειγμα, θα σχολίαζε ότι «κυρίως γὰρ ἐπ’ αὐτοῦ λέγεται τὸ μὴ ὄν, ἐπειδὴ οὐδέν ἐστι τῶν ὄντων»[5]). Αυτό είναι απλώς ένα ενδεικτικό παράδειγμα προβληματικού (αν όχι ριζικά παραμορφωμένου) πλαισίου συζήτησης: τον τόνο του διαλόγου για την επιστήμη και τη θρησκεία, όπως καταδείχθηκε παραπάνω, συχνά φαίνεται να τον δίνουν χονδροειδείς παρερμηνείες και απλώς πραγματολογικά λανθασμένες πληροφορίες σχετικά με τη θρησκεία.
Για να συνοψίσουμε την κυρίαρχη τάση στη δημόσια σφαίρα, θα μπορούσε κανείς να πει ότι η θρησκεία/θεολογία παρουσιάζεται πρωτίστως ως καρικατούρα απλοϊκών αβάσιμων πεποιθήσεων, με την ίδια την ιδέα του να εξεταστεί προσεκτικά και με σοβαρότητα να θεωρείται στην καλύτερη περίπτωση ως κωμικά παρωχυμένη και στη χειρότερη ως ανόητη. Ένα παράδειγμα καρικατούρας από τον Harari: «Οι ιερές γραφές λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο. Το θρησκευτικό κατεστημένο διακηρύσσει ότι το ιερό βιβλίο περιέχει τις απαντήσεις σε όλες τις ερωτήσεις μας. Παράλληλα, αναγκάζει τα δικαστήρια, τις κυβερνήσεις και τις επιχειρήσεις να συμπεριφέρονται σύμφωνα με το τι λέει το ιερό βιβλίο.»[6] Αντίθετα, υπάρχει κάτι καθαρά ιερό στην επιστήμη: ακόμα κι αν δεν έχει απαντήσει σε όλα μας τα ερωτήματα ακόμα, θα το κάνει σύντομα και οι δηλώσεις της θα είναι πάντα εκ καθέδρας (το γεγονός ότι μια ενιαία «επιστήμη» δεν υπάρχει, αλλά μια πληθώρα συχνά ασύμμετρων, incommensurable, επιστημών, με αυτήν την ενιαία «επιστήμη» να τυγχάνει απλώς εγγενής ιδέα στον ιστό των μυθολογιών της νεωτερικότητας πρέπει να διαφεύγει της προσοχής στις σχετικές συζητήσεις στη δημόσιας σφαίρας, προκειμένου να λειτουργήσει η «ομολογία πίστεως» περί επιστήμης).
Σύμφωνα με τον δημοφιλή επιστημονισμό, η επιστήμη και συγκεκριμένα η τεχνολογία υφαρπάζουν και σφετερίζονται αυτό που αντιλαμβάνονται ως υποσχέσεις της θρησκείας — με τη διαφορά ότι εκείνες είναι τώρα οι νόμιμοι κληρονόμοι, ενώ η θρησκεία θεωρείται ως ο πολυαιώνιος σφετεριστής. Η επικράτηση επί του θανάτου είναι το πιο προφανές παράδειγμα. Ο Harari γράφει: «Η σύγχρονη επιστήμη και ο σύγχρονος πολιτισμός έχουν μια εντελώς διαφορετική αντίληψη περί ζωής και θανάτου. Δε θεωρούν το θάνατο ως μεταφυσικό μυστήριο, και σίγουρα δε βλέπουν το θάνατο ως την πηγή του νοήματος της ζωής. Αντίθετα, για τους σύγχρονους ανθρώπους ο θάνατος είναι ένα τεχνικό πρόβλημα που μπορούμε και πρέπει να λύσουμε».[7] Το γεγονός ότι η περιγραφή του θανάτου ως τεχνικού προβλήματος και όχι ως μεταφυσικού μυστηρίου είναι μια καθαρά μεταφυσική θέση μοιάζει να διαφεύγει από τον συγγραφέα μας, αλλά ας προχωρήσουμε στην ιεροποίηση της επιστήμης που επιχειρείται εδώ. Ο Harari συνεχίζει: «και κάθε τεχνικό πρόβλημα έχει μια τεχνική λύση. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε τη Δευτέρα Παρουσία για να ξεπεραστεί ο θάνατος. Δύο σπασίκλες σε ένα εργαστήριο μπορούν να το κάνουν. Εάν παραδοσιακά ο θάνατος ήταν η ειδικότητα των ιερέων και των θεολόγων, τώρα αναλαμβάνουν οι μηχανικοί.»[8] Όπως είναι προφανές, οι μηχανικοί που υπόσχονται το τέλος του θανάτου δεν αποτελούν το τέλος της θρησκείας: αντίθετα, ο επιστημονισμός απλώς προσφέρει μια νέα θρησκεία. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι ο Harari μιλά με όρους προφητείας που θα έκαναν τον Νοστράδαμο να κοκκινίσει: «Η ανάπτυξη πεδίων όπως η γενετική μηχανική, η αναγεννητική ιατρική και η νανοτεχνολογία καλλιεργούν ολοένα και πιο αισιόδοξες προφητείες. Μερικοί ειδικοί πιστεύουν ότι οι άνθρωποι θα ξεπεράσουν το θάνατο έως το 2200, άλλοι λένε 2100».[9] Να μια πολλά υποσχόμενη νέα θρησκεία!
Ο σκοπός μου εδώ δεν είναι να αναδείξω τις ασυνέπειες του Harari συγκεκριμένα, αλλά να παρουσιάσω αυτήν την τεχνο-θρησκεία του ως παράδειγμα του τι είδους συζητήσεις κυριαρχούν στη δημόσια σφαίρα, διαμορφώνοντάς την και παράλληλα διαμορφούμενες από αυτήν. Οι δημοφιλείς τεχνο-θρησκείες υπόσχονται μια νέα Γένεση και παρουσιάζουν την ανθρωπότητα, σύντομα στη μορφή του Homo Deus, ως δημιουργό των ειδών που θα τον διαδεχθούν — πολύ κοντά σε αυτό που παρουσιάζεται στον επίλογο των Στοιχειωδών Σωματιδίων του Michel Houellebecq. Σχολιάζει ο Harari: «Οι γενετιστές, οι μηχανικοί της βιολογίας, θα πάρουν το παλιό σώμα του Sapiens και θα ξαναγράψουν εκουσίως το γενετικό του κώδικα, θα επανασυνδέσουν τα εγκεφαλικά του κυκλώματα, θα αλλάξουν τη βιοχημική του ισορροπία και θα αναπτύξουν ακόμη και εντελώς νέα άκρα. Θα δημιουργήσουν με αυτόν τον τρόπο νέες μικρές θεότητες, που θα μπορούσαν να είναι τόσο διαφορετικές από εμάς τους Sapiens όσο κι εμείς είμαστε διαφορετικοί από τον Homo erectus[10] … Έτσι λοιπόν, μπορούμε να σκεφτούμε τη νέα ατζέντα των ανθρώπων ως συνιστάμενη πραγματικά από ένα μόνο έργο (με πολλούς κλάδους): την επίτευξη της θέωσης».[11]
Προκειμένου οι τεχνολογικές θρησκείες να έχουν συνοχή, είναι ζωτικής σημασίας να αρνηθούν τον προσδιορισμό των ανθρώπων ως κάτι περισσότερο από ζώα με συνειδητότητα, δηλαδή ως κάτι περισσότερο από ένα τυχαίο εξελικτικό αποτέλεσμα που παρείχε τις προϋποθέσεις για την κυριαρχία της ανθρωπότητας στη γη. Είναι αυτονόητο ότι ο μοναδικός, ανόμοιος και ανεπανάληπτος χαρακτήρας κάθε ανθρώπινης υπόστασης πρέπει να διαψευσθεί, παρουσιάζοντας έτσι μια φιλοσοφική άποψη ως επιστημονικό δεδομένο που παραδίδεται εκ καθέδρας από τις βιολογικές επιστήμες:
«Σύμφωνα με τις επιστήμες της ζωής: 1. Οι οργανισμοί είναι αλγόριθμοι και οι άνθρωποι δεν είναι ά-τομα — είναι ‘τμηθέντες’, δηλαδή οι άνθρωποι αποτελούν μια συνάθροιση πολλών διαφορετικών αλγορίθμων οι οποίοι δεν έχουν μια μοναδική εσωτερική φωνή ή έναν μοναδικό εαυτό. 2. Οι αλγόριθμοι που συναποτελούν έναν άνθρωπο δεν είναι ελεύθεροι. Διαμορφώνονται από γονίδια και περιβαλλοντικές πιέσεις, και λαμβάνουν αποφάσεις είτε ντετερμινιστικά είτε τυχαία — πάντως όχι ελεύθερα. 3. Αυτό συνεπάγεται ότι ένας εξωτερικός αλγόριθμος θα μπορούσε θεωρητικά να με ξέρει πολύ καλύτερα από ότι μπορώ ποτέ να γνωρίσω τον εαυτό μου.»[12]
Ο Harari μιλά εκτενώς για τους οργανισμούς ως τίποτε περισσότερο από αλγορίθμους.[13] Έτσι, όπως και οτιδήποτε θα μπορούσε να προσφέρει έναν ενιαίο χαρακτήρα στον εσωτερικό εαυτό ενός ανθρώπινου όντος, η σημασία της συνειδητότητας (καθώς η ύπαρξη της συνειδητότητας δεν μπορεί να αντικρουσθεί) πρέπει να υποβαθμιστεί ή μάλλον να εξαλειφθεί από την ερμηνεία. Φυσικά, η ψυχή πρέπει να υποστεί επίθεση. Ωστόσο, στη σοβαρή θεολογία και φιλοσοφία σε καμμιά περίπτωση η ψυχή δε θεωρείται ένα «πράγμα», ένα «αντικείμενο» που είτε υπάρχει είτε δεν υπάρχει με τον τρόπο που υπάρχουν ή δεν υπάρχουν τα αντικείμενα — η πολυπλοκότητα και το βάθος σχετικά με την έννοια της «ψυχής» στην ιστορία των ιδεών είναι πραγματικά ιλιγγιώδη. Θα μπορούσαμε ίσως μάλλον υπεραπλουστευτικά να υποστηρίξουμε ότι το μυστήριο που σήμερα ονομάζουμε «συνείδηση» και «συνειδητότητα» έχει ονομαστεί «ψυχή» σε άλλες εποχές, τηρουμένων των αναλογιών: σήμερα, η λέξη για την ψυχή είναι η συνείδηση — δεν ζούμε σε μια εποχή που «οι άνθρωποι/η επιστήμη έχουν πάψει να πιστεύουν στην ψυχή», απλώς χρησιμοποιούμε άλλη λέξη. Ωστόσο, κι ενώ η συνειδητότητα δεν μπορεί να διαψευσθεί αν και παρουσιάζει αναμφισβήτητα το ίδιο πρόβλημα, η χρήση του όρου «ψυχή» πρέπει να υπονομευθεί προκειμένου να έχει συνοχή η θρησκευτικής υφής πεποίθηση πως οι «οργανισμοί είναι αλγόριθμοι». Το επιχείρημα του Harari εδώ[14] είναι μάλλον προβληματικό: υποστηρίζει ότι η δαρβινική εξέλιξη είναι ασυμβίβαστη με οποιαδήποτε (από τις διάφορες!) ορολογία περί «ψυχών», καθώς αυτό θα συνεπαγόταν ότι ο απόγονος ενός άψυχου οργανισμού θα είχε πράγματι ψυχή, κάτι που παρουσιάζεται ως reductio ad absurdum:
«Αντίθετα, ο Δαρβίνος μας στερεί τις ψυχές μας. Αν καταλαβαίνετε πραγματικά τη θεωρία της εξέλιξης, καταλαβαίνετε ότι δεν υπάρχει ψυχή.[15] … Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η θεωρία της εξέλιξης δεν μπορεί να δεχθεί την ιδέα των ψυχών, τουλάχιστον αν με την ‘ψυχή’ εννοούμε κάτι αδιαίρετο, αμετάβλητο και δυνητικά αιώνιο. … Ίσως να υποστηρίξετε ότι οι ανθρώπινες ψυχές δεν εξελίχθηκαν, αλλά εμφανίστηκαν μια ωραία ημέρα στην πληρότητα της δόξας τους. Αλλά πότε ήταν ακριβώς εκείνη η ωραία μέρα; Αν εξετάσουμε προσεκτικά την εξέλιξη της ανθρωπότητας, είναι ντροπιαστικά δύσκολο να τη βρούμε. Κάθε άνθρωπος που υπήρξε ποτέ δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα ανδρικού σπέρματος που γονιμοποίησε ένα θηλυκό ωάριο. Σκεφτείτε το πρώτο μωρό που κατείχε ψυχή. Το μωρό αυτό ήταν πολύ όμοιο με τη μητέρα και τον πατέρα του, εκτός από το ότι είχε ψυχή ενώ εκείνοι όχι. Οι βιολογικές μας γνώσεις μπορούν βεβαίως να εξηγήσουν τη γέννηση ενός μωρού, του οποίου ο κερατοειδής ήταν λίγο πιο καμπύλος από τους κερατοειδείς των γονέων. Μια ελαφρά μετάλλαξη σε ένα μόνο γονίδιο μπορεί να συμβάλει σε αυτό. Αλλά η βιολογία δεν μπορεί να εξηγήσει τη γέννηση ενός μωρού που έχει μια αιώνια ψυχή από γονείς που δεν είχαν ούτε ένα ψιχίο ψυχής. Μια μόνο μετάλλαξη, ή ακόμα και αρκετές μεταλλάξεις, επαρκούν για να δώσουν σε ένα ζώο μια ουσία ασφαλή ενάντια σε όλες τις αλλαγές, συμπεριλαμβανομένου και του θανάτου;[16] Εξ ου και η ύπαρξη των ψυχών δεν μπορεί να συνυπάρξει με τη θεωρία της εξέλιξης.»[17]
Διαβάστε ακόμη: Τρανσουμανισμός, Τεχνο-θεολογία, Ανθρώπινο πρόσωπο και Θεολογική νοηματοδότηση
Το επιχείρημα του Harari μάλλον προξενεί αμηχανία σε οποιονδήποτε προσεκτικό αναγνώστη — την αμηχανία που νοιώθουμε όταν κάποιος έχει διατυπώσει μια ιδέα τόσο λογικά προβληματική και εξοργιστικά λανθασμένη, που είναι αγενές ακόμα και να το επισημάνει κανείς στον συνομιλητή του. Ένα από τα πολλά προβλήματα αυτού του επιχειρήματος είναι ότι αν υπάρχει κάτι διακριτό στη συνειδητότητα του ανθρώπου, όπως και στην ψυχή, τότε και αυτό θα εμφανίσθηκε επίσης «μια ωραία μέρα», σε αντιδιαστολή με βιολογικούς προγόνους που δεν τη διέθεταν. Φυσικά, αυτή πιθανότατα θα εξελίχθηκε αργόσυρτα με το χρόνο και τις γενεές, θα πήρε χρόνο για να δομηθούν οι προϋθέσεις της, αλλά αν υπάρχει κάτι διακριτό που μπορεί να ονομασθεί «ανθρώπινη συνείδηση» (για παράδειγμα, η ικανότητα ανάπτυξης σκέψης για το μέλλον), τότε θα πρέπει να υπάρχει μια κόκκινη γραμμή μεταξύ ενός προγόνου που δεν την είχε κι ενός απογόνου που πράγματι θα ήταν πρώτος άνθρωπος με πλήρη ανθρώπινη συνείδηση, με τις ειδοποιούς διαφορές που αυτή συγκροτεί εάν είναι να έχει οποιοδήποτε νόημα η φράση. Φυσικά, η δαρβινική εξελιγκτική θεωρία δεν επιχειρηματολογεί ούτε εναντίον της ύπαρξης ούτε εναντίον της ανάδυσης της ανθρώπινης συνείδησης, αυτού του μέγιστου των επιστημονικών μυστηρίων — με την πρόοδο των νευροεπιστημών να μεγεθύνει το μυστήριο του πώς αναδύεται συνείδηση από την εγκεφαλική ύλη, αντί να το εκμηδενίζει. Το γεγονός ότι το επιχείρημα του Harari εναντίον της ψυχής ακολουθείται από εκτεταμένη ανάλυση γύρω από το «γιατί το χρηματιστήριο δεν έχει συνείδηση»[18] μπορεί να εξετασθεί ως απόδειξη αυτού που θα χαρακτηρίζαμε ως επιλεκτική απαίτηση για συνοχή.
Είναι αλλόκοτο, λοιπόν, ότι ένα δημοφιλές βιβλίο με τόσο απλοϊκούς και ενίοτε πραγματολογικά λανθασμένους αφορισμούς μπορεί επίσης να προσφέρει μια από τις πιο περιεκτικές περιγραφές της τρέχουσας κατάστασής μας: «Η νεωτερικότητα είναι μια συμφωνία, ένα deal. Όλοι μας υπογράφουμε τη συμφωνία αυτή την ημέρα που γεννιόμαστε και ρυθμίζει τη ζωή μας μέχρι την ημέρα που θα πεθάνουμε. Πολύ λίγοι από εμάς μπορούν να ακυρώσουν ή να υπερβούν αυτή τη συμφωνία. … Το όλον της συμφωνίας μπορεί να συνοψιστεί σε μια απλή φράση: οι άνθρωποι συμφωνούν να εγκαταλείψουν το νόημα με αντάλλαγμα την ισχύ».[19]
ΣΩΤΗΡΗΣ ΜΗΤΡΑΛΕΞΗΣ
~.~
Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
[1] Yuval Noah Harari, Sapiens: A Brief History of Humankind (New York: Harper, 2014).
[2] Yuval Noah Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow (London: Vintage, 2017).
[3] Yuval Noah Harari, 21 Lessons for the 21st Century (London: Jonathan Cape, 2018).
[4] Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, 221.
[5] Quaestiones et Dubia, 2.14.4–6: Βλ. “Maximus’ Apophaticism: God Does Not Exist”, σελ. 45-48, Sotiris Mitralexis, Ever-Moving Repose: A Contemporary Reading of Maximus the Confessor’s Theory of Time, Veritas 24 (Eugene, Oregon: Cascade Books, 2017). Ένα άλλο παράδειγμα: «Δεῖ γάρ, εἴπερ ὡς ἀληθῶς τὸ γνῶναι διαφορὰν Θεοῦ καὶ κτισμάτων ἐστὶν ἀναγκαῖον ἡμῖν, θέσιν εἶναι τοῦ ὑπερόντος τὴν τῶν ὄντων ἀφαίρεσιν, καὶ τὴν τῶν ὄντων θέσιν εἶναι τοῦ ὑπερόντος ἀφαίρεσιν, καὶ ἄμφω περὶ τὸν αὐτὸν κυρίως θεωρεῖσθαι τὰς προσηγορίας, καὶ μηδεμίαν κυρίως δύνασθαι· τὸ εἶναι, φημί, καὶ <τὸ> μὴ εἶναι». Μάξιμος ο Ομολογητής, Μυσταγωγία, προοίμιο, 110–115.
[6] Harari, Homo Deus: A Brief History of Tomorrow, 200.
[7] Harari, 25.
[8] Harari, 26.
[9] Harari, 28.
[10] Harari, 50.
[11] Harari, 54.
[12] Harari, 383.
[13] Harari, 96–105, ‘Organisms are Algorithms’.
[14] Harari, 120–23.
[15] Harari, 120.
[16] Harari, 122.
[17] Harari, 123.
[18] Harari, 123–28.
[19] Harari, 233.