Του Αντώνη Χ. Λαμπίδη
Φέτος συμπληρώνονται 160 χρόνια από την ίδρυση του Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου.
Υπήρξε ένας από τους λαμπρότερους φορείς πολιτισμού με στόχο την προώθηση της παιδείας όχι μόνο στην Ελληνορθόδοξη Κοινότητα της Κωνσταντινούπολης αλλά και σε ολόκληρη την οθωμανική αυτοκρατορία, στην οποία εκτείνονταν οι δραστηριότητές του.
Ιδρύθηκε το 1861 και συνέχισε να δραστηριοποιείται μέχρι τα τέλη της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ήδη από το 1860, μια μικρή συντροφιά αποτελούμενη από τον ιατροφιλόσοφο Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη, τους διαπρεπείς λογίους αδελφούς Δημήτριο και Κωνσταντίνο Καλλιάδη και τον διπλωμάτη Αριστείδη Παλαιόλογο συγκεντρώνονταν στην οικία του αρχιάτρου Σπυρίδωνος Μαυρογένους. Εκεί, αποφασίστηκε η ίδρυση ενός φιλολογικού σωματείου, κατά τα πρότυπα των Επιστημονικών Ακαδημιών της Δυτικής Ευρώπης. Πράγματι, στις 17 Απριλίου 1861, οι εμπνευστές συγκεντρώθηκαν στη Μεγάλη Οδό του Πέραν, στο μέγαρο του Χατζή Γεωργίου Κωνσταντινίδη (σημερινό Γενικό Προξενείο της Ελλάδος) και ίδρυσαν τον «Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο».
Στην πρώτη συνεδρία του Συλλόγου, στις 4 Μαΐου 1861, έγιναν οι αρχαιρεσίες και τα εγκαίνια. Πρόεδρος ορίστηκε ο Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής, Σύμβουλος του Υπουργείου Εκπαίδευσης και προσωπικός ιατρός του Σουλτάνου Μαχμούτ του Β΄, Στέφανος Καραθεοδωρή.
Με τις πολυσχιδείς δραστηριότητές του, ο ΚΕΦΣ συνέβαλε σημαντικά στον πολιτισμό και τη διάδοση της γνώσης, και με την ίδρυση σχολείων, ανωτέρων και κατωτέρων, την έκδοση και διάθεση διδακτικών βιβλίων, καθώς και με την οικονομική ενίσχυση απόρων ελληνικών κοινοτήτων για τον ίδιο σκοπό.
Κατά τον ενθουσιώδη και δυναμικό Κωνσταντίνο Ηροκλή Βασιάδη, έναν από τους βασικούς εμπνευστές και ιδρυτές του Συλλόγου, η δημιουργία του απέβλεπε στη «συγκέντρωσιν των ενεργειών των εν τη Οθωμανική Αυτοκρατορία ελληνικών επαρχιών και εις την σκόπιμον σύμπραξιν πασών των εν αυταίς κοινωνικών τάξεων, λογίων, εμπόρων, κλήρου, λαού προς εκκαθάρισιν του ελληνικού χαρακτήρος από των ασχημιζόντων αυτόν ρύπων της πολυχρόνου δουλείας και αμαθείας, όπως και αύθις εν ταις της Ανατολής ταις χώραις αναλάμψωσι τα γνήσια του ελληνικού πνεύματος γνωρίσματα, το φιλελεύθερον, το φιλόπατρι, το φιλομαθές, το μεγαλοφυές, τουτέστιν πρότυπα απαράμιλλα κληροδοτηθέντα τω ανθρωπίνω γένει υπό του ελληνικού έθνους».
Ο ιατροφιλόσοφος Δελβινακιώτης Κωνσταντίνος Ηροκλής Βασιάδης (1821 – 1890)
Η συμβολή του Συλλόγου υπήρξε καθοριστική στη διαμόρφωση μιας κοινότητας επιφανών λογίων που περιλάμβανε όχι μόνο τους ελληνο-ορθοδόξους της αυτοκρατορίας, αλλά και διακεκριμένους επιστήμονες του ελληνικού κράτους και της Δύσης. Όπως διαπιστώνεται από την αλληλογραφία του Συλλόγου, οι επαφές του εκτείνονταν σε ένα ευρύ φάσμα που περιλάμβανε την οθωμανική εξουσία, τις εκκλησιαστικές αρχές, τις πρυτανικές αρχές του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθώς και ακαδημαϊκούς θεσμούς της Ευρώπης και των ΗΠΑ, όπως η Αρχαιολογική Εταιρεία της Ρώμης, η Ακαδημία Επιστημών του Μονάχου, το Πανεπιστήμιο John Hopkins της Βαλτιμόρης, κ.λπ.
Με το νέο κανονισμό του 1871, διευρύνεται ο επιστημονικός χαρακτήρας του Συλλόγου και μετατρέπεται σε «πραγματικόν κέντρον ελληνικής εν τη οθωμανική αυτοκρατορία ενεργείας». Έτσι, στο 1ο άρθρο του Κανονισμού σκοπός του Συλλόγου «εστίν η των γραμμάτων εν γένει καλλιέργεια και διάδοσις κατά την Ανατολήν».
Από τότε, ο ΚΕΦΣ, σύμφωνα με τον Ηροκλή Βασιάδη, «αναλαμβάνων και καθήκοντα εκπαιδευτικά, κατέστη οιονεί Υπουργείον Παιδείας των εν Τουρκία Ελλήνων».
Το ιστορικό κτίριο του ΚΕΦΣ επί της οδού Topçilar 18,
στο Σταυροδρόμι του Πέραν, πριν κατεδαφιστεί το 1965.
Στο ενεργητικό του Συλλόγου καταγράφονται η έκδοση Συγγράμματος Περιοδικού, η σύσταση εξειδικευμένων επιτροπών (Αρχαιολογική, Βιολογική, Εκπαιδευτική, Κοινωνιολογική, Φιλολογική Επιτροπή, Νομικό Τμήμα), η ίδρυση και η οικονομική ενίσχυση σχολείων, η διοργάνωση διαλέξεων και εκπαιδευτικών συνεδρίων καθώς και η δημιουργία Βιβλιοθήκης.
Το Σύγγραμμα Περιοδικόν, με τα Παραρτήματα του, το οποίο εξέδωσε ο Σύλλογος σε τριάντα τρεις τόμους κατά την περίοδο 1863 – 1914, αποτελεί μέχρι σήμερα μια εξαιρετικά πολύτιμη και αναντικατάστατη πηγή για την πολυδιάστατη δραστηριότητα του.
Εικόνα του εξωφύλλου του 1ου τεύχους του Α’ Τόμου του Συγγράμματος Περιοδικού,
εκδοθέν το 1863 στην Κωνσταντινούπολη.
Επιπλέον, ο Σύλλογος καθιέρωσε δημόσια μαθήματα με σκοπό την προαγωγή και διανοητική ανάπτυξη της κοινωνίας, τα οποία «πραγματεύονται περί φυσικής, χημείας, υγιεινής, φυσιολογίας, ιστορίας, φιλολογίας αρχαίας τε και νεωτέρας».
Επίσης, από το 1863 ανέλαβε την οργάνωση και αθλοθέτηση διαγωνισμών με εκπαιδευτικό περιεχόμενο, ήτοι:
- Διαγωνισμός Γεωγραφίας, που χρηματοδότησε ο Χρηστάκης Ζωγράφος και ο αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ξηροποταμηνός για την περιγραφή των επαρχιών της Θράκης, Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας
- Νεγρεπόντειος Διαγωνισμός, που χρηματοδότησε ο τραπεζίτης Μενέλαος Νεγρεπόντης για «την Διάδοσιν της Ελληνικής Παιδείας»
- Διαγωνισμός της Εμπορικής Σχολής της Χάλκης
- Διαγώνισμα που αθλοθέτησε ο Γεώργιος Συμβουλίδης για την περιγραφή του Πόντου.
- Καραπάνειος Αγών για τη βράβευση δεκαεννέα διδακτικών βιβλίων για τη δημοτική εκπαίδευση
- Ζωγράφειος Αγών για τη βράβευση δέκα εκθέσεων «περί ζώντων μνημείων», δηλαδή εκθέσεων που θα παρουσίαζαν «τις ελληνικές διαλέκτους, τα ήθη και τα έθιμα του ελληνικού λαού».
- Μαυρογένειος Διαγωνισμός «αρετής»
Μνημειώδης θα παραμείνει στην πνευματική ιστορία του Ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης η Βιβλιοθήκη αποτελούμενη από περισσότερους των 50.000 τόμων, καθώς και το πλουσιότατο Αρχείο του Συλλόγου.
Η γενοκτονία του Ελληνισμού και ο ξεριζωμός του από την Μικρασία σήμανε ουσιαστικά και το τέλος του Συλλόγου. Το 1923, οι τουρκικές Αρχές, κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάνης, κατάσχουν την κινητή και ακίνητη περιουσία του Συλλόγου, και έτσι το κτίριο και το πολύτιμο περιεχόμενο του περιέρχεται στην κυριότητα του τουρκικού Δημοσίου. Οι 50.000 τόμοι της Βιβλιοθήκης διαμοιράζονται σε τουρκικά ιδρύματα και έκτοτε χάνονται τα ίχνη τους. Η τύχη του Αρχείου αγνοείται μέχρι σήμερα.
Ήδη, το 1955 το κτίριο του ΚΕΦΣ, λαμπρό σύμβολο της ακμής της ελληνικής λογιοσύνης στην Πόλη, βρίσκεται εγκαταλελειμμένο και λεηλατημένο μέχρι την οριστική κατεδάφιση του το 1965.
«Το ενδιαίτημα των Μουσών έγινε πλέον επίσημα το ενδιαίτημα αλητών», γράφει με θλίψη και πόνο η Τατιάνα Σταύρου στο σύγγραμμά της «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος: το Υπουργείον Παιδείας του αλύτρωτου Ελληνισμού».
Ο Εν Κωνσταντινουπόλει Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος, μετά το υποχρεωτικό κλείσιμό του από τις τουρκικές Αρχές το 1923, θεωρεί συνεχιστή του έργου του στην Ελλάδα τον Σύλλογο Κωνσταντινουπολιτών και του παραδίδει σειρά τεκμηρίων.