Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος: Ο λόγιος αυτοκράτορας

Εκτός από αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας σε μία περίοδο μεγάλης, για την τελευταία, ακμής, ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος υπήρξε ένας μεγάλος λόγιος επιστήμονας και ένα από τα φαεινότερα πνεύματα της εποχής του.

Ο Κωνσταντίνος γεννήθηκε το 905 μ.Χ., χωρίς γάμο αρχικά των γονέων  του, του αυτοκράτορα Λέοντος Στ΄ του Σοφού (886 – 912) και της βυζαντινής αριστοκράτισσας Ζωής Καρβουνοψίνας (μαυρομάτας). Έξι μήνες μετά τη γέννησή του, οι γονείς του παντρεύονται (σημειωτέον ότι για τον Λέοντα αυτός ήταν ο τέταρτος γάμος του, γεγονός που εθεωρείτο σκάνδαλο από την Εκκλησία και προκαλούσε τα δυσμενή σχόλια του λαού). Επειδή είναι το μόνο παιδί του αυτοκράτορα, στέφεται συναυτοκράτορας το έτος 908 μ.Χ. και παίρνει το παρανόμι «Πορφυρογέννητος» απ’ τον ίδιο τον πατέρα του, που κατέβαλλε συνεχώς κάθε προσπάθεια για να τον νομιμοποιήσει ως γνήσιο γιο και διάδοχο, επειδή η Εκκλησία αρνείτο πεισματικά να αναγνωρίσει ως νόμιμο τον τελευταίο γάμο του, αφού ο τέταρτος γάμος απαγορεύεται από το κανονικό δίκαιο. Τελικά, ο Πατριάρχης εξαναγκάστηκε σε παραίτηση και ο νέος αναγνώρισε το γάμο του Λέοντα. Το 912 πεθαίνει ο τελευταίος και αναλαμβάνει την εξουσία για λογαριασμό του ανήλικου αυτοκράτορα μία επιτροπή. Το 919, γίνεται αντιβασιλέας ο Ρωμανός Λεκαπηνός, δίδοντας στο νεαρό Κωνσταντίνο την κόρη του για σύζυγο. Όμως, οι φιλοδοξίες του γνωστού για τις στρατιωτικές του επιτυχίες ναυάρχου, τον οδηγούν να σφετεριστεί το θρόνο και να τον κρατήσει ακόμα και μετά την ενηλικίωση του γαμπρού του. Μόλις το 945 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος αναλαμβάνει ουσιαστικά τη διακυβέρνηση του Βυζαντίου – με το θάνατο του Λεκαπηνού – και τη διατηρεί έως το δικό του θάνατο, το 959 μ.Χ.

Ο Πορφυρογέννητος είναι στους φιλολογικούς και επιστημονικούς κύκλους γνωστός κυρίως για την τεράστια μόρφωσή του και για το πολύτιμο συγγραφικό του έργο. Είναι απ’ τους πρώτους βυζαντινούς ανθρωπιστές, πρόδρομος του «Ουμανισμού» της Αναγέννησης και εμπνευστής του εγκυκλοπαιδισμού, μίας συγκεκριμένης συγγραφικής αντίληψης, που σκοπό έχει την κωδικοποίηση των πάσης φύσεως φιλολογικών, φιλοσοφικών και επιστημονικών γνώσεων. Με εντολή του, αλλά και με προσωπική εργασία εκπονήθηκαν εγκυκλοπαιδικές συνθέσεις διαφόρου περιεχομένου. Περίφημο έργο εθεωρείτο οι «Εκλογαί», ένα ανθολόγιο αποσπασμάτων ιστορικού περιεχομένου, η πρώτη ιστορική εγκυκλοπαίδεια, χωρισμένη σε 53 ενότητες, γνωστές ως «υποθέσεις».το έργο, δυστυχώς δεν σώζεται πλέον. Γράφτηκαν, επίσης, εγχειρίδια πολεμικής τέχνης, ζωολογίας, γεωπονικής, μαθηματικών, αστρονομίας και θεωρίας της μουσικής. Όλα αυτά τα έργα, συμπιληματικού ερανιστικού χαρακτήρα (δηλαδή ήταν έργα συλλεκτικά που είχαν ως πηγές προηγούμενα έργα ποικίλης ύλης), πραγματεύονταν τα θέματά τους σφαιρικά μεν, αλλά ικανοποιητικά, με όλες τις παραμέτρους. Ο αυτοκράτορας είναι επίσης ο συντάκτης της «Παλατινής Ανθολογίας», μίας συλλογής ελληνικών επιγραμμάτων. Σημαντικά για το δημόσιο δίκαιο του Βυζαντίου και τη διάρθρωση της διοίκησης θεωρούνται απ’ τους μελετητές της νομικής φιλολογίας τα έργα: «Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν», ένα εγχειρίδιο εξωτερικής πολιτικής και διπλωματικής τέχνης με εθνογραφικές και πολιτιστικές πληροφορίες για γειτονικούς λαούς και το «Περί βασιλείου τάξεως» ή “De ceremoniis”, ένα βιβλίο τελετουργιών της Βυζαντινής Αυλής, με πλήθος πληροφοριών για τα δημόσια αξιώματα και τη διάρθρωση και λειτουργία της δημόσιας διοίκησης της αυτοκρατορίας. Τέλος, το έργο «Περί Θεμάτων», είναι μία λεπτομερής καταγραφή των διοικητικών γεωγραφικών υποδιαιρέσεων του κράτους και των μεταβολών, στους χαρακτηρισμούς και την ονομασία τους, στον «ρουν» της ιστορίας.

Ο αυτοκράτορας νοιαζόταν πολύ για την παιδεία του λαού και δη για την ανώτατη. Επιχορηγούσε με γενναία ποσά το πρόσφατα αναδιοργανωμένο (το 855 μ.Χ.) από τον Καίσαρα Βάρδα πανεπιστήμιο στη Μαγναύρα (ανάκτορο του 5ου αι.) και έδινε μάλιστα επίδομα στους φτωχούς φοιτητές. Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του, το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα είχε τέσσερις έδρες: φιλοσοφίας, γεωμετρίας, αστρονομίας και ρητορικής, στις οποίες διδάσκονταν επίσης και άλγεβρα, μουσική, γραμματική, νομικά και ιατρική. Είχε τόσο πάθος με τη μόρφωση, που στις εκστρατείες μετέφερε μαζί του και μία κινητή βιβλιοθήκη! Φυσικά, είχε και στα ιδιαίτερα διαμερίσματά του ένα «θησαυρό» από χιλιάδες τόμους ποικίλου ενδιαφέροντος.

Με το όνομά του συνδέεται, τέλος, η πρώτη ολοκληρωμένη, αλφαβητικά διαρθρωμένη εγκυκλοπαίδεια – λεξικό στον κόσμο με εκατοντάδες χιλιάδες λήμματα, που καλύπτουν το σύνολο σχεδόν των φιλολογικών, φιλοσοφικών και επιστημονικών γνώσεων της εποχής. Πρόκειται για το περίφημο λεξικό του «Σουϊδα» ή της «Σούδας», που γράφτηκε το β΄ μισό του 10ου αι. αν δεν εκπονήθηκε κατ’ εντολή του Πορφυρογέννητου, σίγουρα είναι καρπός του πνευματικού εγκυκλοπαιδικού του κύκλου. Το έργο, που σώζεται ακέραιο, λόγω των συνεχών μέχρι σήμερα εκδόσεών του, έχει ανυπολόγιστη επιστημονική αξία, γιατί προσφέρει πληροφορίες για άγνωστους από αλλού συγγραφείς του αρχαίου και του μεσαιωνικού κόσμου, ενώ περιέχει αποσπάσματα από σημαντικά έργα, χαμένα σήμερα. Είναι όμως ένα έργο που κατηγορήθηκε, ολόκληρους αιώνες αργότερα, για απώθηση του κριτικού πνεύματος και της επιστημονικής έρευνας, και μάλιστα από αυτούς τους πρωτεργάτες του γαλλικού εγκυκλοπαιδισμού Ντιντερό, Ντ’ Αλαμπέρ, Κοντιγιάκ και τον «πολύ» Βολταίρο, που πρωτοστατούσαν με την εγκυκλοπαίδειά τους στα πνευματικά πράγματα του Διαφωτισμού το 18ο αι. και δεν έχαναν την ευκαιρία να στηλιτεύουν την κορυφαία, για το μεσαίωνα, πνευματική ζωή του Βυζαντίου.

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
·  «Εκπαιδευτική Εγκυκλοπαίδεια», Εκδοτική Αθηνών, τ. 5, Αθήνα, 1999.
·  Baynes and Moss : «Βυζάντιο, εισαγωγή στο βυζαντινό πολιτισμό», εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 1996.
·  Σ. Τρωϊάνου : «Οι πηγές του βυζαντινού δικαίου», εκδ. Α. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή, 1999.

* Ο Δημήτριος Ντούρτας είναι Δικηγόρος Αθηνών και κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στον Τομέα  Ιστορίας, Φιλοσοφίας, Κοινωνιολογίας και Εκκλησιαστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

.