Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
“Η ιστορική αλήθεια απέναντι στους σύγχρονους μύθους των εθνομηδενιστών”
“Το εκχριστιανισθέν Ρωμαϊκό κράτος του Ελληνικού έθνους”
~Ernst Heisenberg για την αυτοκρατορία της Ρωμανίας (Γερμανός βυζαντινόλογος του περασμένου αιώνα)~
Σε μια εποχή που η ιστορική ταυτότητα αμφισβητείται ή αναπλάθεται με ιδεολογικά φίλτρα, επανέρχεται συχνά ο ισχυρισμός ότι το Βυζάντιο υπήρξε εχθρικό προς την ελληνική παράδοση ή ότι αποτέλεσε ένα “ξένο σώμα” στην ιστορία της Ελλάδας. Τέτοιες απόψεις συνήθως εκκινούν από νεοπαγανιστικούς και κατ’ εξοχήν αντιθρησκευτικούς κύκλους, είτε αγνοώντας (επιτηδευμένα, εννοείται, για να εξυπηρετήσουν ιδιοτελείς σκοπούς) είτε μη γνωρίζοντας καν τη σύνθετη πραγματικότητα του Βυζαντίου. Μιας αυτοκρατορίας ρωμαϊκής θεσμικά, χριστιανικής θεολογικά και βαθύτατα ελληνικής γλωσσικά, πολιτισμικά και φιλοσοφικά. Στην ουσία, το Βυζάντιο είναι η Ελλάδα του Μεσαίωνα και η άρνηση αυτής της συνέχειας δεν στηρίζεται στην ιστορική έρευνα, αλλά σε ιδεολογικά κατασκευάσματα.
1. Η γλώσσα και η παιδεία: Η ζωντανή παρουσία της Ελλάδας στο Βυζάντιο
Ήδη από τον 7ο αιώνα, η ελληνική γλώσσα αντικαθιστά οριστικά τα λατινικά ως επίσημη γλώσσα της διοίκησης, με τον αυτοκράτορα Ηράκλειο να εγκαινιάζει μια νέα ελληνόφωνη αυτοκρατορική ταυτότητα. Η παιδεία στο Βυζάντιο παρέμεινε πιστή στην αρχαία ελληνική γραμματεία: τα έργα του Ομήρου, του Πλάτωνα, του Αριστοτέλη και των τραγικών αποτελούσαν τον κορμό της εκπαίδευσης. Βυζαντινοί διανοούμενοι όπως ο Ψελλός και ο Τζέτζης δεν κρύβουν τον θαυμασμό τους για τους αρχαίους Έλληνες, τους οποίους μελετούσαν, σχολίαζαν και θεωρούσαν πνευματικούς τους προγόνους¹.
2. Πολιτισμική ταυτότητα-Ρωμαίοι υπήκοοι, Έλληνες στην ψυχή
Οι Βυζαντινοί αυτοπροσδιορίζονταν ως «Ρωμαίοι» (Ρωμιοί), δηλώνοντας την κρατική και νομική τους υπόσταση ως πολίτες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Όμως, πολιτισμικά και παιδευτικά ήταν Έλληνες. Ο Μιχαήλ Ψελλός δηλώνει «Ἕλλην τὸ γένος», ενώ ο Πλήθων Γεμιστός καλεί σε επιστροφή στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία, βλέποντας τη βυζαντινή σκέψη ως συνέχεια του πλατωνισμού². Αυτή η ταυτότητα δεν ήταν απλή επιβίωση της αρχαιότητας, αλλά σύνθεση: μια νέα μορφή ελληνισμού που παντρεύει την ελληνική παιδεία με τη ρωμαϊκή διοίκηση και τον χριστιανισμό.
3. Η εικόνα του Βυζαντίου από τον έξω κόσμο
Η διεθνής πρόσληψη του Βυζαντίου ενισχύει την ελληνική του ταυτότητα. Οι Άραβες το αποκαλούσαν Γιουνάν, δηλαδή Ελλάδα, και τους πολίτες του Γιουνάνι – Έλληνες. Οι Λατίνοι της Δύσης συνέχιζαν να αναφέρονται στους Βυζαντινούς ως Graeci, εννοώντας Έλληνες³. Οι σύγχρονοι τους θεωρούσαν τους Έλληνες του μεσαιωνικού κόσμου.
4. Η Εκκλησία και η ελληνική σκέψη-Μια δημιουργική σύνθεση
Η Εκκλησία της Ανατολής υπήρξε βασικός φορέας διατήρησης της ελληνικής σκέψης. Οι Πατέρες της Εκκλησίας ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Ιωάννης ο Χρυσόστομοςόχι μόνο διάβαζαν, αλλά αξιοποιούσαν δημιουργικά την αρχαιοελληνική φιλοσοφία για τη διατύπωση θεολογικών εννοιών⁴. Ο όρος «Λόγος», κεντρικός στον χριστιανισμό, έχει ελληνική φιλοσοφική καταγωγή. Η θεολογία στο Βυζάντιο δεν απέρριψε την ελληνική σκέψη αλλά την εμβάθυνε και την ερμήνευσε από νέα σκοπιά.
5. Το Βυζάντιο ως θεματοφύλακας του ελληνικού πολιτισμού
Η διάσωση των έργων της αρχαιότητας οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στο Βυζάντιο. Χάρη στη συνεχή αντιγραφή από μοναχούς, λογίους και αντιγραφείς, σώθηκαν τα χειρόγραφα του Ομήρου, του Αριστοτέλη, των τραγικών και των φιλοσόφων. Αν το Βυζάντιο είχε εχθρική στάση προς την αρχαιότητα, γιατί να καταβάλει τέτοιο κόπο για τη διατήρησή της;⁵ Η επιμονή στη διδασκαλία των ελληνικών γραμμάτων καταρρίπτει κάθε αφήγηση περί «πολιτισμικού σκοταδισμού».
6. Μετά την Άλωση: Ο ελληνισμός μέσω του Βυζαντίου περνά στη Δύση
Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453, λόγιοι όπως ο Βησσαρίων, ο Αργυρόπουλος και άλλοι μετέφεραν στη Δύση τα χειρόγραφα, τις ιδέες και τη φιλοσοφία του ελληνικού κόσμου. Αυτή η πολιτισμική «έξοδος» υπήρξε θεμέλιο της Αναγέννησης, και κατ’ επέκταση της νεωτερικότητας. Το Βυζάντιο δεν ήταν το τέλος του ελληνισμού, αλλά ο πολιτισμικός του φορέας μέχρι την ώρα της αναγέννησής του στη Δύση.
7. Απάντηση στους σύγχρονους μύθους
Η θεωρία ότι το Βυζάντιο «κατέστρεψε» τον ελληνισμό είναι εντελώς ανυπόστατη ιστορικά
Οι ελάχιστοι αντιπαγανιστικοί νόμοι στρέφονταν κατά της ειδωλολατρίας, όχι της Ελλάδας – και στόχευαν σε θρησκευτικές πρακτικές, όχι σε πολιτισμό. Η παιδεία, η γλώσσα, η αυτοσυνειδησία και η λ ογοτεχνία των Βυζαντινών ήταν βαθύτατα ελληνικές. Οι Έλληνες λόγιοι της Αναγέννησης ήταν καρποί της βυζαντινής παράδοσης.
Οι απόψεις περί «καταστροφής» είναι συχνά αποτέλεσμα αντιχριστιανικής ή ψευδο-πατριωτικής ιδεοληψίας, όχι επιστημονικής έρευνας.
Συμπερασματικά το Βυζάντιο δεν ήταν απλώς συνδεδεμένο με την Ελλάδα αλλά κατ’ αναλογίαν πάντα ήταν η “Ελλάδα του Μεσαίωνα”.
Το Βυζάντιο δεν είναι κάποια «ξένη» οντότητα όπως θέλουν κάποιοι γνωστοί άγνωστοι να την παρουσιάσουν διαστρεβλώνοντας και κάνοντας κοπτορραπτική στην ιστορία αλλά είναι αδιαμφισβήτητα η μορφή που έλαβε ο ελληνισμός στον μεσαίωνα, ενσωματώνοντας τα επιτεύγματα της αρχαιότητας και δημιουργώντας νέα. Οι Έλληνες της νεωτερικότητας είναι οι κληρονόμοι του Βυζαντίου, όπως το Βυζάντιο ήταν ο θεματοφύλακας της κλασικής Ελλάδας. Η σχέση τους δεν είναι σχέση διαδοχής, αλλά ταυτότητας και συνέχειας. Η ιστορική αλήθεια είναι σαφής χωρίς το Βυζάντιο, δεν θα υπήρχε ελληνισμός ούτε στην Ανατολή, ούτε στη Δύση.
Παραπομπές
- Καλδέλλης, Ο Ελληνισμός στο Βυζάντιο: Μετασχηματισμοί της ελληνικής ταυτότητας και της πρόσληψης της κλασικής παράδοσης. Cambridge University Press, 2007.
- Browning, Robert. Ο ελληνικός κόσμος: Μελέτη του βυζαντινού πολιτισμού. Thames & Hudson, 1980.
- Καζντάν, Αλεξάντερ (επιμ.). Λεξικό του Βυζαντίου της Οξφόρδης. Oxford University Press, 1991.
- Πατέρας Γεώργιος Φλορόφσκι. Οι Βυζαντινοί Πατέρες του Ε΄ αιώνα. Nordland Publishing, 1987.
- Haggerty, Norman. Η διάσωση των ελληνικών γραμμάτων από το Βυζάντιο. Harvard University Press, 1979.