Γράφει ο Στυλιανός Καβάζης.
«Κάποτε ὁ Ρωμιὸς εἶχε Μεγάλη Ἰδέα γιὰ τὸ Γένος του. Σήμερα ἔχει Μεγάλη Ἰδέα γιὰ τὸ ἄτομὸ του. Γι’ αὐτὸ ἔχει μισομπεῖ στὸ μεγάλο παγκόσμιο κλουβί. Κάποια ἀρχαία φωνή ὅμως τὸν ἐμποδίζει νὰ μπεῖ ὅλος.»
Σαράντος Καργάκος (1937 – 2019).
Η παραπάνω φράση του Σαράντου Καργάκου συνοψίζει με λυρικό αλλά αιχμηρό τρόπο την πορεία της νεοελληνικής ταυτότητας από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Αποτελεί κρίσιμο σχόλιο για την μετάβαση από τη συλλογική εθνική αφήγηση της Μεγάλης Ιδέας προς τον σύγχρονο ατομικισμό και την κρίση ταυτότητας σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία.
Η «Μεγάλη Ιδέα» αποτέλεσε βασικό πυλώνα της ελληνικής εξωτερικής και εσωτερικής πολιτικής από τα μέσα του 19ου αιώνα μέχρι και τη Μικρασιατική Καταστροφή το 1922. Επρόκειτο για το εθνικό όραμα της ανασύστασης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη, ενσωματώνοντας όλους τους ελληνικούς πληθυσμούς των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας στο ελληνικό κράτος [Κιτρομηλίδης, 1996].
Αυτή η ιδεολογία αποτέλεσε εργαλείο εθνικής συσπείρωσης, καλλιέργησε συλλογική ταυτότητα, έδωσε νόημα σε θυσίες και πολέμους, και διαμόρφωσε την παιδεία και τη δημόσια ηθική. Ο Ρωμιός, κατά τον Καργάκο, συμμεριζόταν ένα όραμα που υπερέβαινε το εγώ του, υπηρετούσε ένα Γένος, μια Ιστορία, μια αποστολή.
«Η Μεγάλη Ιδέα, είτε συμφωνεί είτε διαφωνεί κανείς με αυτήν, παρείχε συνεκτικότητα, κατεύθυνση και νόημα στην εθνική αφήγηση» [Ανδρεάδης, 2005].
Ωστόσο δυστυχώς μετά το καταστροφικό 1922, η Ελλάδα υπέστη σοβαρή ταυτότητα κρίσης. Η ήττα στη Μικρά Ασία έθεσε τέλος στο όραμα της εθνικής ολοκλήρωσης. Το κράτος μετατοπίστηκε σε ρόλο διαχειριστή εσωτερικών κρίσεων, ενώ η εθνική ενοποίηση διαδέχτηκε σταδιακά την ιδιώτευση. Η μεταπολεμική περίοδος (1950–1980) χαρακτηρίστηκε από μαζική μετανάστευση, αστικοποίηση και την άνοδο μιας μικροαστικής κουλτούρας, όπου ο στόχος του πολίτη μεταβλήθηκε σε «κοινωνική ανέλιξη» και «κατοχύρωση του ιδιωτικού συμφέροντος» [Λιάκος, 2008].
Μετά τη Μεταπολίτευση, ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1990 και έπειτα, η νεοελληνική ταυτότητα προσδιορίζεται ολοένα και λιγότερο από συλλογικές αξίες και περισσότερο από ατομικές. Η εισβολή του καταναλωτισμού, η εμπορευματοποίηση της πολιτιστικής ταυτότητας και η κυριαρχία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης οδήγησαν στην ανάδυση ενός Εγώ απομονωμένου, αυτάρκους, αλλά βαθύτατα ανασφαλούς.
Ο Καργάκος εντοπίζει αυτόν τον μετασχηματισμό ως κεντρική αιτία της πολιτισμικής «ημιπαγίδευσης» του σύγχρονου Έλληνα στο «παγκόσμιο κλουβί»,ουσιαστικά πρόκειται για την αντίφαση ανάμεσα στην αποδοχή μιας παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας και στην εσωτερική ανάγκη για ταυτότητα, ρίζα και συλλογικότητα.
Παρ’ όλα αυτά το τέλος του αποσπάσματος πολύ εύστοχα δεν αφήνει τον στοχαστή να καταλήξει σε μηδενισμό. Παρότι ο Ρωμιός έχει «μισομπεί» στο κλουβί, κάτι τον κρατά πίσω, «Κάποια ἀρχαία φωνή». Η φωνή αυτή αντιπροσωπεύει την παράδοση, την ελληνική κλασική και βυζαντινή παιδεία, την πνευματικότητα και το ήθος του πολιτισμού του. Είναι η φωνή του Σωκράτη, του Πλάτωνα, των Πατέρων της Εκκλησίας, του Μακρυγιάννη, του Παπαδιαμάντη. Ένα ηθικό υπόβαθρο που δεν σβήνει, όσο κι αν υποχωρεί κάτω από τα στρώματα του μεταμοντέρνου σχετικισμού.
Κατά τον Νίκο Σβορώνο, η ελληνική ταυτότητα επιβιώνει όχι λόγω κρατικών δομών, αλλά λόγω πολιτισμικής συνέχειας που περνά μέσα από την ιστορική συνείδηση του λαού [Σβορώνος, 1976]. Αυτή η συνέχεια είναι που διασώζει την «αρχαία φωνή» του Καργάκου, που αντιστέκεται στην πλήρη αλλοτρίωση.
Καταλήγοντας, η φράση του Καργάκου δεν αποτελεί μόνο μια απλή διαπίστωση, αλλά και προειδοποίηση. Ο σύγχρονος Έλληνας, αν απολέσει πλήρως την ιστορική του ταυτότητα και παραδοθεί στον παγκόσμιο καταναλωτικό ατομικισμό, θα χάσει ό,τι τον συγκρατεί ως πολιτισμική οντότητα. Όμως, όσο αυτή η «αρχαία φωνή» επιμένει να τον καλεί, υπάρχει ελπίδα επανεύρεσης νοήματος όχι απαραίτητα μέσα από αναβίωση παλαιών ιδεολογιών, αλλά μέσω μιας συνειδητής και αυθεντικής σχέσης με την ιστορία, την παράδοση και το συλλογικό ήθος.